به همت انجمن آثار ومفاخر فرهنگی مراسم بزرگداشت مجازی حکیم مهدی محی الدین الهی قمشه‌ای، فقیه، فیسلوف، شاعر و مترجم قرآن کریم، چهارشنبه ۲۹ بهمن ماه با سخنراني حسن بلخاري رئيس انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، آيت‌الله العظمي عبدالله جوادي آملي فقيه و متفکر اسلامي، مهدي محقق رئيس هيأت مديره انجمن آثار و مفاخر فرهنگي، آيت‌الله سيدعبدالله موسويان تهراني شاگرد حکيم الهي قمشه‌اي، اکبر ثبوت پژوهشگر تاريخ و حکمت اسلامي، منوچهر صدوقي سها عضو شوراي علمي انجمن آثار و مفاخر فرهنگي و افشين علاء شاعر و نويسنده برگزار شد.

حسن بلخاری در ابتدای این برنامه گفت: استاد الهي قمشه‌اي، علامه ای ذو وجوه بود و البته در نظم و شعر شخصیتی استوار به شمار می آمد. همچنین تسلط بالایی بر حکمت و عرفان اسلامی داشت. این استاد فقید بر زبان عربي اشراف خاصی داشت و قرآن و نهج‌البلاغه را نیز ترجمه کرد و حتي بخشي از نهج‌البلاغه را به زبان نظم درآورد. او در مقام فقاهت یک فقیه کامل بود، با این حال عالي‌ترين وجه حيات آن استاد مرحوم از نظر من، ترجمه شیوای ایشان از قرآن کریم است.
رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی افزود: مرحوم الهي قمشه‌اي کتابي با عنوان «حکمت الهي عام و خاص» دارد. او در اين اثر درباره شرح رساله فصوص و حکم فارابي بحث عميقي را مطرح کرده و سعي مي‌کند با استناد به يافته‌هاي خود، هم در حوزه مشا و هم در حوزه اشراق و حتي فراتر از اين دو حوزه، نکات ظريفي بیان کند. يکي از مطالب اين کتاب، موضوع «تجرد خيال» است. مرحوم الهي قمشه‌اي بابي تحت نام «اهميت قوت خيال» دارد که تاريخچه مختصر و مهمي را درباره تجرد خيال ( درآن باب) مطرح کرده است. چون مي‌دانيم که از فارابي به بعد، بحث درباره قوه خيال که صور را حفظ کرده و در آنها تصرف مي‌کند، يکي از مباحث مهم فيلسوفان اسلامی بوده است.
این استاد دانشگاه تهران ادامه داد: استاد الهي قمشه‌اي بحث مي‌کند که آيا مسئله «خيال» از سوی حکماي مسلمان امري مجرد گرفته شده است يا مادي… آن مرحوم معتقد است که حکماي مسلمان به تجرد خيال معتقد بودند؛ اما نکته‌اي را که شرح مي‌دهد آن است که وقتي ما از تجرد خيال سخن مي‌گوييم، منظورمان تجرد به نحو عقلي نيست، بلکه اين تجرد، برزخي است. تجرد عقلي مصون از ماده است ولي تجرد برزخي از برخي خواص ماده مصون نيست زيرا در حضرت چهارم از حضرات خمسه ابن عربي، با صور مثالي روبه‌رو هستيم که برخي خواص مادي را دارند. اين صور بعد ندارند اما شکل و صورت دارند. به همين دليل اين جهان اصالتا جهانی برزخي است.
رئيس انجمن آثار و مفاخر فرهنگي تاکید کرد: استاد قمشه‌اي معتقد است بحث درباره تجرد خيال از ملاصدرا آغاز نشده و پیش از او هم فيلسوفان مسلمان ، از جمله ابن‌سينا و فخر رازي در این باره بحث کرده اند.

دشواري‌هاي حکمت را به خوبی تبيين مي‌کرد
درادامه این برنامه آیت‌الله جوادی آملی به ایراد سخن پرداخت و گفت: مرحوم الهي قمشه‌اي حکيمانه تدريس مي‌کرد، عارفانه تقرير مي‌کرد، مفسرانه تحليل مي‌کرد و اديبانه و هنرمندانه تأييد مي‌کرد. اين اضلاع چهارگانه در جلسات خصوصي او هم مشهود بود. همان‌طوري که فلسفه حق عظيمي نسبت به عرفان دارد، عرفان هم حق بزرگي بر فلسفه دارد که آن را مانا و پايا کرده است. گرچه برخي قواعد عميق، «فلسفي‌الحدوث» هستند ولي «عرفاني‌البقا» هم بوده و اگر عرفان نبود، برخي قواعد فلسفي به سختي حل مي‌شد.
این مرجع تقلید اضافه کرد: مرحوم الهي قمشه‌اي به کمک عرفان، معضلات و دشواري‌هاي حکمت را به خوبی تبيين مي‌کرد. مثلا همانطور که می دانیم قاعده « الواحد» از مستحکمترين قواعد فسلفي است اما وقتي به اشکال‌هاي فخر رازي مي‌رسيم، مساله بغرنج مي‌شود. وقتي قاعده فلسفي‌الحدوث، عرفاني‌البقا شد و از منظر عرفا سخن به ميان آمد، آنها توانستند اين قاعده را تبيين کنند و مساله حل شد.
او تاکید کرد : مرحوم الهي قمشه‌اي در تدريس حکمت، شواهد قرآني را هم ذکر مي‌کرد و براي اينکه همه اينها را دلنشين کند و در جان‌ها بنشاند، شعر هم قرائت مي‌کرد. مهم‌ترين ره‌آورد وي در مباني حکمت، آن است که خداي سبحان که فاعل است، همين واحد را که آغاز و انجام محدودي ندارد، به تعبيري صادر، ظاهر، شاهد و مشهود کرد.

تسلط بالای الهی بر فلسفه و عرفان
سومین سخنران این مراسم مهدي محقق بود. اوگفت: من شاگرد مرحوم الهي قمشه‌اي بودم و خاطرات بسيار خوبي از او دارم. قسمتي از شرح منظومه حاج ملاهادي سبزواري را خدمت ايشان خواندم و تاکید مي‌کنم که آن مرحوم يکي از بهترين استادان من بود. الهي قمشه‌اي شعر هم به خوبي‌گفت و البته دیوان غزلياتش هم چاپ شده است.
رئیس هیات‌مدیره انجمن آثار ومفاخر فرهنگی افزود: مرحوم الهی قمشه‌اي بر فلسفه و عرفان تسلط داشت و البته باید به این نکته توجه داشت که در آن زمان کمتر کسي بود که هم عرفان بداند و هم بر فلسفه و حکمت اسلامی مسلط باشد.

الهی قمشه ای؛ عالم بی نظیر
درادامه آيت‌الله سيدعبدالله موسويان که از شاگردان باسابقه الهی قمشه ای است طی سخنانی گفت: در تمامي عمر علمي‌ام، نظيري براي اين مرد بزرگ نديدم. او مجموعه‌اي بود که ابعاد و اطراف مختلفی داشت؛ در «قمشه» دروس مقدماتي را نزد استادان بزرگ آن زمان فراگرفت، سپس در اصفهان ادامه تحصيل داد و بعد از چند سال، به مشهد رفت و همانجا ماندگار شد. در مشهد نزد بهترين فاضلان حوزه علميه خراسان درس خواند. شيخ اسدالله يزدي، معروف به هراتي از استادان مهم او در مشهد بود؛ عالمي بي‌نظير که تمامي عمرش، روزها روزه بود و شب‌ها بيدار و به عبادت مشغول بود.
او اضافه کرد: خوشبختانه خداوند به من توفيق داد تا خاطرات خودم از مرحوم الهي قمشه‌اي را در کتابي به نام «معشوقي نامتناهي با حکيم الهي قمشه‌اي» منتشر کنم.

واقعيت‌هاي تلخ اجتماعي از ديد او پنهان نبود
اکبر ثبوت چهارمین سخنران این نشست بود. او گفت: من نزديک به ده سال از محضر استاد الهي قمشه‌اي بهره برده‌ام و بسياري از متون عرفاني و حکمي و ديني را نزد او آموخته‌ام و بيش از ۱۵۰ صفحه گزارش در احوال و آثار او و خاطرات خودم از سال‌هاي شاگردي منتشر کرده‌ام و امیدوارم که اين مقدار را به ۱۵۰۰ صفحه برسانم.
این شاگرد حکیم الهی قمشه ای ادامه داد: استاد الهي در آغاز ورود به تهران با سيدحسن مدرس رابطه داشت و به همين گناه به زندان افتاد؛ ولي پس از چند ماه با وساطت فروغي، نخست وزير وقت، رهايي يافت.
ثبوت در ادامه به برخی از خاطرات خود اشاره کرد و گفت: در درس مرحوم الهی وقتی به مثنوي به داستان نزاع فارس و عرب و ترک و رومي رسيديم. استاد گفت: مولانا در روزگاري مي‌زيسته که مانند روزگار ما، پيروان هريک از مذاهب اسلامي براي اثبات خود و نفي و براندازي ديگران، تعصب تمام نشان مي‌دادند و از هيچ اقدامی رويگردان نبودند. همين فرقه‌گرايي کورکورانه، صف يکپارچه مسلمانان را متلاشي کرد و به تسلط دشمنان بر ايشان منجر شد. در اين ميان مولانا مي‌کوشيد ريشه اين فجايع را که فرقه‌گرايي متعصبانه بود، بخشکاند و اين هدف را هم در عالم نظر و انديشه و سخن و هم در برخوردهاي خود با ديگران تعقيب مي‌کرد.
او در پایان با اشاره به درباره مرحوم الهي قمشه‌اي تاکید کرد: با اينکه رنگ عشق و عرفان و جمال‌گرايي بر سروده‌هاي الهي غلبه داشت، اما واقعيت‌هاي تلخ اجتماعي از ديد او پنهان نبود و انتقاد از ناروايي‌ها و نابساماني‌های زمانه در آثار او حضوری چشمگير دارد.

نثر فارسی الهی قمشه ای متعالی است
درادامه منوچهر صدوقي سها نیز طی سخنانی گفت: من مدت يک سال در دانشکده الهيات از محضر استادان و بزرگانی از اهل حکمت و عرفان استفاده کردم ، اما با اینکه شاگرد خاص مرحوم الهی نبودم ولی گاهی در کلاس ایشان نیز شرکت می کردم . مرحوم آقاي الهي قمشه‌اي که «اوصاف ا‌لاشراف» خواجه نصير را تدریس می فرمودند و البته به خوبی به یاد دارم که شخصیت کاريزماتیک که امروز مصطلح شده است، در چهره ایشان به معنای کلمه متجلي بود.
این استاد و پژوهشگر حکمت و عرفان اسلامی تاکید کرد: اهل علم ما متاسفانه در نوشته‌ها چندان عنايتي به نحوه نگارش ندارند و به قولي، خوش‌قلم نيستند. اما بين علماي معاصر خودمان، دو نفر را مي‌شناسم که نوشته‌هاي فارسي آنان عالي و متعالي است؛ يکي مرحوم الهي قمشه‌اي و ديگري مرحوم میرزا ابولحسن شعرانی.

یادی از یادگاران الهی قمشه‌ای
درپایان این برنامه هم افشين علاء هم طی سخنان کوتاهی گفت: از آنجايي که يادگاران گران‌قيمتي از استاد الهی قمشه ای به جا مانده‌اند و در ميان ما هستند، فکر مي‌کنم در حد توان خودم بتوانم به يادگاران زنده حکيم الهي قمشه‌اي اشاره داشته باشم. عموم مردم، دکتر حسين الهي قمشه‌اي را مي‌شناسند. مخاطبان این استاد در اقصي نقاط جهان، تشنه آموزه‌هاي بي‌بديلي اند که این استاد گرانقدر با شيوه استثنايي خود به آنها عرضه مي‌کند. برادر بزرگ‌تر ایشان، مرحوم نظام‌الدين الهي قمشه‌اي از يادگارهاي ارزشمند حکيم الهي قمشه‌اي بودند و خيلي از بزرگان عرصه فقه، فلسفه، عرفان و ادبیات با آن مرحوم ارتباط و دوستی داشتند.

این شاعر و نویسنده حوزه ادبیات فارسی اضافه کرد: دختر بزرگ‌تر مرحوم الهی، خانم مهديه الهي قمشه‌اي بودند که من سعادت داشتم ۲۰ سال در محضر ایشان باشم و فکر مي‌کنم حالات عرفاني پدر به آن مرحومه رسيد. ایشان بانوي آيات و ابيات بودند و اين اشراف همزمان بر آموزه‌هاي قرآني و ادبيات فارسي، از ایشان عنصری ساخته بود که گفتار و رفتارش بر دل‌ها مي‌نشست.
علاء تاکید کرد: من که افتخار شاگردي خانم الهي قمشه‌اي را داشتم، بعد از فوتشان احساس کردم اکسيژن هوا کم شده است و کوهي که به آن تکيه مي‌کردم نیز از پشتم برداشته شده است.