همایش بین‌المللی بزرگداشت خاتم‌الشعرای شعر فارسی، عبدالرحمن جامی در روزهای ۲۷ و ۲۸ مرداد ماه ۱۳۹۵ در شهرستان تربت جام با حضور اعضای انجمن آثار و مفاخر فرهنگی برگزار شد.

در این همایش که با حضور دکتر عباس صالحی، معاون فرهنگی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی؛ حسین شاکری، قائم‌ مقام انجمن آثارومفاخر فرهنگی؛ دکتر علی اکبر افراسیاب پور، مدیر پژوهش انجمن؛ دکتر نادره جلالی، مدیر ارتباطات، بین‌الملل و امور استان‌های انجمن؛ دکتر مرتضی دامن پاک جامی‌، معاون پژوهشی مرکز آموزش و پژوهش‌های بین‌المللی وزارت امورخارجه؛ دکتر فیلهو پارک، رئیس موسسه تحقیقاتی آسیای مرکزی؛ رئیس موسسه فرهنگی اکو، استاندار خراسان رضوی، مسؤلان شهرستان تربت جام در سالن اجتماعات شهید صارمی دانشگاه آزاد اسلامی برگزار شد، گروهی از محققان، پژوهشگران و اساتید داخلی و خارجی از کشورهای روسیه، ترکیه، کره، افغانستان، تاجیکستان، پاکستان، آذربایجان و عراق پیرامون شخصیت عبدالرحمن جامی و آثار و اندیشه‌‌های او به سخنرانی پرداختند.

دکتر صالحی معاون وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی از جامی به عنوان یک دانشمند بزرگ یاد کرد و گفت: عبدالرحمن جامی دانشمند وارسته‌ای بود که در دوران تیموریان علاوه بر تحصیل و تدریس در دیگر عرصه‌ها پیشتاز بود و تنها یک چهره ادبی نبود.

دکتر سید عباس صالحی خاطرنشان کرد: جامی در بین عرفای اسلامی جایگاه خاصی دارد و نقش وی در عرفان عمومی متمایز است و بی‌تردید در عام سازی اندیشه‌های ناب اسلامی پیشگام بود.

وی با توجه به شخصیت عرفان اجتماعی عبدالرحمان جامی گفت: جامی جزء کسانی بود که عرفان اجتماعی را توسعه داد و تاثیر بسزایی در فضای اجتماعی دوران خود داشت و هرگز به دنبال گوشه‌گیری نبود.

معاون وزیر ارشاد با توجه به آثار این شاعر بزرگ افزود: وی در حوزه نثر گام‌های بزرگی برداشت و نیز از ویژگی‌های بسیاری در حوزه‌های ادبی برخوردار بود و ضروری است این ستارگان جهانی به جهان بهتر شناسانده شوند.

پس از پایان مراسم افتتاحیه، در جلسات علمی که در دو سالن مجزا تشکیل شد، تعدادی از کسانی که مقاله آنها مورد پذیرش کمیته علمی همایش قرار گرفته بود به ارائه مقالات خود پرداختند.

دکتر نادره جلالی، مدیر ارتباطات، بین‌الملل و امور استان‌ها و دکتر علی اکبر افراسیاب پور مدیر پژوهش انجمن آثار ومفاخر فرهنگی نیز از سخنرانان این همایش بودند.

دکتر نادره جلالی، درباره تاریخ اجتماعی عصر جامی به ایراد سخنرانی پرداخت. وی با اشاره به اینکه در گذشته تاریخ‌نگاران ایرانی عموماً به شرح گزارش از اوضاع سیاسی، جنگ‌ها، فتوحات و زندگی پادشاهان بسنده کرده‌اند و درباره وضعیت اجتماعی و اقتصادی توده مردم خاموش‌ بوده‌اند، گفت: این امر تحقیق درباره تحولات تاریخ اجتماعی ایران را با مشکل مواجه می‌سازد، لذا محقق ناگزیر باید از اطلاعات پراکنده‌ و محدودی که در لا‌به لای متون تاریخی و ادبی وجود دارد، بهره بگیرد.

مدیر ارتباطات، بین‌الملل و امور استان‌های انجمن افزود: جامی، متفکّر و عارف نامی طریقت نقشبندیه قرن نهم هجری قمری معاصر تیموریان، آق قویونلوها و قراقویونلوها بود. او به پیروی از اندیشه‌های صوفیانه و سیاسی قطب بزرگ این سلسله یعنی خواجه ناصرالدین عبیدالله احرار، صوفی و فرهنگ مردِ نامدار که تأثیری شگرف بر زمامداران روزگار خود نهاد و در دیدگاهش مقوله سلطنت و قدرت سیاسی حایز اهمیت بود، با استفاده از جایگاه والای خود نزد سلاطین و نزدیکی به دربار و با توجه به آنکه در مرکز قدرت معنوی و دیوانی قرار داشت، در رفع مشکلات مردم به جدّ می‌کوشید و به شاه و وزیر نامه می‌نوشت.

دکتر جلالی خاطرنشان کرد: غالب وزرا، امرا و رجال نیز چون مورد غضب امیران ترک و سلطان حسین بایقرا واقع می‌شدند از بیم جان، او را شفیع کارها و رفع حوایج خود قرار می‌دادند و جامی به شفاعت آنان کمر می‌بست. از سوی دیگر سلاطین تیموری همچون سلطان حسین بایقرا و حتی امیر علی‌شیر نوایی از نفوذ و اعتبار او در بین خاص و عام استفاده می‌کردند.

پژوهشگر برتر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در ادامه گفت: جامی به واسطه طبیعت خیر و نیکوکار، حس انسان‌دوستی، حساسیت شاعرانه و تعاملات بارزی که با مردم داشته در اشعار خود بر بیدادِ ستمگران شوریده و با قشرهای ضعیف جامعه همدردی و حتی از آنان حمایت ‌کرده و سلاطین و وزرا و ارکان دولت را به ترک تعدی و جور فرا خوانده است. در این راستا به نقد معضلات و ناهنجاری‌­های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی دوران زندگی‌‌اش پرداخته است. به طوری که جلوه ­های این نقدها در آثارش همچون «دیوان اشعار»، دفتر اول «سلسله‌الذّهب»، عقد هفتم از «سبحه‌الابرار» و نامه‌ها و منشآت وی مشهود است و منبع و سند ارزشمندی جهت اطلاع و شناخت صحیح از تاریخ اجتماعی، سیاسی و فرهنگی عصر او به شمار می رود.

مدیر ارتباطات، بین‌الملل و امور استان‌های انجمن همچنین افزود: جامی به عنوان یک عارف و ادیب با توجه به شناخت عمیقی که از تصوف داشت و ادبیات انتقادی را می‌شناخت به جهت تغییر رویکرد صوفیه به سیاست و تلاش حاکمان این عصر برای کسب مشروعیت در میان مردم به وسیله تقرب به صوفیه، به نقد تظاهرات صوفیانه نیز ‌پرداخته است.

 

خلاصه سخنرانی دکتر علی اکبر افراسیاب پور، مدیر پژوهش انجمن آثار و مفاخر فرهنگی

 این سخنرانی چکیده مقاله (وحدت وجود در عرفان جامی) است که در بین ۸۰۳ مقاله‌ای که برای همایش ارسال شده بود، به عنوان یکی از ده مقاله برتر از سوی هیأت داوران انتخاب شده بود و برای ارائه حضوری در سالن همایش برگزیده شد: «نورالدین عبدالرحمن جامی (۸۹۸-۸۱۷ق) یکی از بزرگترین عارفان اسلامی است که از ارادتمندان اهل بیت (ع) در میان طریقت نقشبندیه به شمار می‌آید. محوری‌ترین بخش در اندیشه جامی نظریه «وحدت وجود» است که کلید آشنایی با دیدگاه هستی شناسی و انسان شناسی اوست، به همین دلیل صاحبنظران در این نظریه «ابن عربی» را به عنوان «معلم اول» و جامی را «معلم ثانی» خوانده‌اند. جهان‌بینی اسلامی بر پایه نظریه توحید و وحدت گرایی استوار گردیده است. عرفان اسلامی در دو بخش به موضوع وحدت‌گرایی می‌پردازد: یکی در عرفان نظری که همان هستی شناسی عرفانی باشد که براساس این عقیده در جهان واقع و در هستی، غیر از حق هیچ موجودی اصالت ندارد و تنها موجود حقیقی خداوند است، که به آن نظریه «وحدت وجود» گفته می‌شود. دوم در «عرفان عملی» که همان انسان شناسی عرفانی است و در آن بیان می‌شود که سیر و سلوک عرفانی و سفر الی الله، مراحل و مراتبی دارد که اگر سالک و عارف به سوی حق راه سپرد و با تزکیه درونی در قرب الی الله به پیش برود، به مرتبه‌ای می‌رسد که غیر از حقّ را نمی‌بیند و این نظریه را «وحدت شهود» می‌گویند. عبدالرحمن جامی در متون نظم و نثر خود با بیانی شیوا و عمیق به این دو نظریه پرداخته است و آن را بالاتر از درک و فهم عادی می‌داند. درباره وحدت وجود می‌گوید:

اوست مغز جهان، جهان همه پوست       خود چه مغز و چه پوست، خود همه اوست

بـــود کــل جـهـان درو مــسـتـور      کــرد در کـــل بــه ذات خـویـش ظـهـور

کــل در اوعـیـن اوسـت، او در کـل     عـیـن کــل هـمـچـو آب انــــدر گــــل

آب در گـل، گـل اسـت، گل در آب      عـیــن آب و دقــیــقــه را دریـــــــاب

بـرتـر اسـت این سخن ز درک فهوم      کـی شـود درک جـز بـه تــرک رســــوم

(مثنوی هفت اورنگ:۵)

یعنی کثرت‌های موجود در جهان را به وحدت برمی‌گرداند و این موجودات کثیر را سایه و مظهر برای نور حقّ می‌داند و غیر از حقّ و وجود واحد او را به رسمیت نمی‌شناسد.

در مورد نظریه «وحدت شهود» نیز با هوشیاری به اظهار نظر پرداخته است و انسان‌های معمولی را غرق در خواب یا خیالات می‌داند که اگر به تصفیه باطن و تزکیه قلبی بپردازند، از خواب بیدار می‌شوند و پرده از مقابل چشم آنها کنار می‌رود و آن وقت می‌توانند دریابند که حقّ مشهود اصلی است و از کثرت به وحدت می‌رسند:

نـیست جز در نـظر خـواب آلـود                   جلوه‌گر گشته خیـالی بی‌بود

بـو کزین خواب چو بیداری شوی                   خـارق پـرده پـنــدار شـوی

گـرددت تـیـز نـظر چـشم شـهود         برتو مکشوف شود سرّ وجود

وحـدتـی بـیـنـی خـالــی ز دوی                  ظاهر از کسوت مایی و تویی

هـسـتـی سـاده زهــر نـام و نشان        بـرتـر از مـرتـبه علم و عیان

در هـمـه سـاری، بی وهم و حلول        سـریـانـی نـه حد فهم عقول

(مثنوی هفت اورنگ:۴۷۵)

به این ترتیب جامی، انسان‌شناسی خود را براساس «وحدت شهود» استوار می‌سازد و اعتقاد به توحید و مهمترین اصل دین اسلام را در این وحدت‌گرایی جستجو می‌کند.