بزرگداشت استاد فاضل، مرحوم محمدتقی دانش‌پژوه

بزرگداشت استاد فاضل و توانا ، مرحوم محمدتقی دانش‌پژوه در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی برگزار شد.

بزرگداشت استاد فاضل و توانا و پژوهشگر نستوه، مرحوم محمدتقی دانش‌پژوه، نسخه‌شناس، فهرست‌نویس، مصحح و مترجم برجسته و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی، با حضور علما، استادان، فرهیختگان و دوستداران علم و دانش روز ‌ شنبه ۱۷ مردادماه ۱۳۹۴ در تالار اجتماعات شهید مطهری انجمن برگزار گردید.
در این مراسم که با حضور شخصیت‌های علمی و فرهنگی همچون دکتر ژاله آموزگار، دکتر کریم نجفی برزگر، دکتر نجفقلی حبیبی و دوستداران علم و دانش برگزار شد، دکتر مهدی محقق، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی؛ استاد سید عبدالله انوار، نسخه‌شناس و فهرست‌نویس برجسته؛ استاد کامران فانی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب‌فارسی؛ دکتر علی بهرامیان، عضو شورای عالی دایره‌المعارف بزرگ اسلامی  به بیان دیدگاه‌های خویش نسبت به این استاد فرزانه پرداختند و مقام علمی، فرهنگی و اخلاقی وی را تکریم کردند.

در این مراسم ابتدا دکتر محقق رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی سخنرانی کرد. وی گفت: پیش از هر چیز از حضار محترم که قدم رنجه فرمودند و دعوت انجمن را اجابت کردند و در این گرمای تابستان به جهت گرامیداشت  یک عالم گرانقدر یعنی مرحوم استاد محمدتقی دانش‌پژوه تشریف آوردند، تشکر می‌کنم.
رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ادامه داد: مرحوم دانش‌پژوه از نوادر زمان ما بودند. ایشان برای علم و دانش و نگه‌داشتن فرهنگ این مملکت تلاش بسیار نمودند و در آن زمان‌هایی که کتاب‌های خطی و میراث‌های نیاکان ما به وسیله قاچاقچی‌ها به خارج از ایران برده می‌شد، ایشان از نخستین کسانی بودند که همت گماردند تا این نسخه‌های خطی ارزشمند و آثار دانشمندان بزرگ ایرانی در یک جا گردآوری و معرفی شود و مورد استفاده قرار گیرد.
دکتر محقق افزود: پیش از آن ما می‌دیدیم بهترین کتاب‌های اسلامی چه فارسی و چه عربی یا در موزه بریتانیا بود یا در کتابخانه ملی پاریس، ایتالیا، اسپانیا و یا  در جاهای دیگر. بعد از آن چند نفر انگشت‌شمار نظیر مرحوم دانش‌پژوه همت ورزیدند تا کتاب‌های ذی‌قیمت فارسی و عربی که مربوط به فرهنگ اسلامی است  جمع‌آوری و معرفی بکنند. بنابراین این آثار در کتابخانه مرکزی دانشگاه جمع‌آوری شد.
عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی با اشاره به کار ارزشمند استاد دانش پژوه در زمینه  فهرست‌نویسی و معرفی آثار گرانبهای فرهنگ اسلامی ایرانی گفت: دانش‌پژوه یک عالم درجه یک بود. تحصیلات حوزوی و طلبگی را در زادگاه خود در آمل به اتمام رساند و مردی جامع‌الاطراف بود. او فقه می‌دانست و کتاب‌های فقهی متعددی را چاپ و تصحیح کردد. فلسفه نیز می‌دانست و آثار فلسفی داشت. همچنین در تاریخ و علوم دیگر آثاری به جای گذاشته است.
دکتر محقق گفت: دانش‌پژوه به وسیله همین نشر آثار نزد دانشمندان دنیا معروف شده بود و بزرگان همه او را می‌شناختند.
رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در ادامه افزود: در آن زمانی که من در کانادا درس می‌دادم یک همایش سالیانه مربوط به شرق‌شناسان آمریکایی در شهر تورنتو برگزار شد. رئیس این انجمن، استاد بزرگ فرانتس روزنتال بود که مقدمه کتاب ابن‌خلدون را از عربی به انگلیسی ترجمه کرده بود و نیز کتابی تحت عنوان  A history of Muslim historiography که در کشورهای عربی به «تاریخ عند‌المسلمین» ترجمه شده بود، نوشت. ایشان از من خواستند که سه نفر از ایران معرفی کنم تا در آن همایش شرکت و سخنرانی کنند. من استاد سید عبدالله انوار، مرحوم سید علی موسوی بهبهانی و مرحوم دانش‌پژوه را معرفی کردم و آنان در این همایش شرکت کردند و هنگام سخنرانی واقعا درخشیدند.
مرحوم سید علی موسوی بهبهانی که از بزرگان طلاب قم و هم مباحثه‌ای آیت‌الله مشکینی بود، درباره میرداماد و مسئله حدوث دهری صحبت کرد که این مسئله در حقیقت مهمترین بحثی بود که میرداماد در کتاب قبسات خود مطرح کرده بود و آن نظریه‌ای را  که اشعری‌ها داشتند و می‌گفتند که خداوند جهان را در زمان موهوم خلق کرده است باطل کرد و گفت: « زمان ظرف است از برای متغیرات». اگر ما عالم مجردات را در نظر بگیریم و آن ساحت ربوبی که مربوط به ذات و صفات و افعال بارک تعالی هست در زمان نمی‌گنجد.
مرحوم دانش‌پژوه نسخه‌های خطی ذی‌قیمتی که در کتابخانه‌های ایران هست و معرفی شده بود را در آن جا معرفی کرد. تا آن جا که به خاطر می‌آورم سخنرانی مرحوم دانش‌پژوه درباره کتاب «الشکوک علی جالینوس» تألیف محمد بن زکریای رازی بود. معرفی این کتاب از چند جهت اهمیت دارد. نخست اینکه فرنگی‌ها می‌گفتند مسلمانان تنها دو عالم درجه یک  دارند. یکی ابن سینا است که رونوشتی از ارسطو می‌باشد و دیگری محمد بن زکریای رازی است که او نیز رونوشتی از جالینوس است.
مرحوم دانش‌پژوه در آن مجلس گفتند: الشکوک علی جالینوس کتابی است که در آن رازی بر ۱۷ کتاب جالینوس ایراد گرفته است و این باوجود آن است که وی در ابتدای کتاب با تواضع می‌گوید «حقی که جالینوس بر گردن من دارد از حق یک ارباب بر برده خودش زیادتر است». ولی علم و دانش تسلیم بزرگان را اقتضا نمی‌کند و اگر خود جالینوس هم زنده بود نوشتن انتقاد بر کتاب‌هایش را تحسین می‌کرد.
مسئله دیگر این است که محمدبن زکریای رازی معروف شده بود بر اینکه منکر نبوت بوده است. این کتاب هر آنچه را در این مورد گفته شد باطل می‌کرد. کتابی به نان تاریخ الحاد و الاسلام نوشته عبدالرحمن بدوی در مصر چاپ شد که در آن اسامی افراد ملحد را در عالم اسلام  نوشته بودند و اولین فرد را محمد زکریای رازی ذکر می‌کنند و می‌گویند که منکر نبوت بوده است.
رازی در اول کتاب خود می‌گوید: «اولین کتاب جالینوس که من می‌خواهم انتقاد وارد کنم کتاب برهان است، شریفترین کتاب و سودمندترین کتاب بعد از کتاب‌های آسمانی است». بنابراین آنچه درباره منکر نبوت بودن رازی گفته می‌شود توسط این کتاب رد می‌شود.
دانشمندان دیگر مثل ابن رضوان گفتند این نسبت الحادی که به محمدبن زکریای رازی داده شده به وسیله دشمنانش خصوصا اسماعیلیه بود که آن‌ها منکر فضیلت امر بودند و می‌گفتند امر را باید در زیر پای خلیفه فاطمی قربانی کرد و آن چه که در رد رازی و الحاد رازی نوشته شده در کتاب‌های اسماعیلیه است. این هم بسیار اهمیت داشت. بنابراین دو اصل را که عالم علم قائل بودند یکی این که رازی رونوشتی از جالینوس است را  باطل کرد و همین طور رازی منکر پیغبری پیغمبران بود . چند کتاب دیگر را هم در آن جا مرحوم دانش‌پژوه معرفی کردند که حضار آن مجلس که اغلب استادان فلسفه در دانشگاه‌های مختلف آمریکا بودند اطلاع نداشتند.
عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی درباره ارتباط خود با مرحوم دانش پژوه گفت : گذشته از این، من در سفرهای مختلف ازجمله در سفر به هندوستان با ایشان همسفر بودم.  از آنجا که ایشان علاقمند بود کتاب‌های خطی نادر را کشف کند، به یکی از کتابخانه‌های آنجا رفتیم. ساعت کار کتابخانه به پایان رسید و به ما اطلاع دادند که ساعت هفت یا هشت است و باید بیرون برویم. مرحوم دانش‌پژوه با التماس به من گفت که می‌توانی از این‌ها اجازه بگیری که من امشب روی همین نیمکت توی باغ کتابخانه بخوابم و فردا که کتابخانه باز می‌شود بروم و ادامه بدهم؟
دکتر محقق با تأکید بر دانش‌دوستی استاد دانش پژوه گفت: این دانش‌دوستی و این عشق به علم و عشق به دانش کمتر دیده می‌شود. زادگاه دانش‌پژوه شهر آمل بود؛ همان شهری که محمدبن جلیل طبری بزرگترین مفسر و بزرگترین مورخ عالم اسلام از آن شهر برخاسته بود. این دوستی به علم و دانش در غریزه مردم آن‌جا است. محمد بن جلیل طبری صاحب تاریخ و صاحب تفسیر در شرح حال خود می‌نویسد: « من و دوستم برای این که به درس ابن حماد دولابی حاضر شویم از ری تا دولاب پیاده می‌دویدیم و وقتی به درس می‌رسیدیم مثل دو دیوانه‌ای که سرتاپایشان گل‌آلود بود وارد می‌شدیم». من وقتی برای دانشجویان خودم ذکر می‌کردم گفتم حساب کنید از ری تا دولاب پیاده چند ساعت طول می‌کشد و دیدیم حداقل ۵ تا ۶ ساعت زمان می‌برد. پس چرا محمد بن جلیل طبری آملی می‌گوید ما سرتا به پایمان گل‌آلود بود؟ زیرا این‌ها اگر می‌خواستند از راه بیایند ۵ تا ۶ ساعت طول می‌کشید، پس ناچار بودند پیاده از رودخانه‌ها و جوی‌ها و باتلاق‌ها عبور کنند. بنابراین وقتی که وارد کلاس درس معلم در دولاب می‌شدند هر دو می‌گویند ما سرتاپا گل‌آلود می‌رفتیم.
عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی در ادامه راجع به شهر عالم خیز آمل افزود: من افتخار داشتم که شاگرد مرحوم آقا شیخ محمدتقی آملی باشم. ایشان از فیلسوفان بزرگ زمان ما بودند که خداوند رحمتشان کند. من و آقای حاج مصطفوی مسجد جامعی پدر آقای احمد مسجد جامعی و شیخ محمد حسین شاه‌آبادی خدمت ایشان درس فلسفه می‌خواندیم و آقایان آیت‌الله جوادی آملی و آیت‌الله حسن‌زاده آملی هم از شاگردان ایشان بودند. آنجا شهری بود عالم‌خیز، از زمان طبری در قرن سوم تا این زمان و نمونه‌اش مرحوم محمدتقی دانش‌پژوه بود. در همین جزوه شما می‌بینید که ۳۰۰ تا ۴۰۰ مقاله فلسفی و منطقی و زبان شناسی تالیف کرده است. گذشته از آن ۸۰ تا ۹۰ کتابی که تصحیح، تألیف یا ترجمه کردند که ما هر وقت به منزلشان می‌رفتیم می‌بایستی از لای کتاب‌ها عبور می‌کردیم. کسانی که با ایشان محشور بودند کاملا به فضایل و علم‌دوستی و دانش‌دوستی آن مرحوم واقف هستند.
ما اینجا جمع شدیم تا تعظیم و تکریم خودمان را نسبت به این دانشمند بزرگی که خدمت به فرهنگ و علم ایران کرده است،نشان بدهیم.

استاد سید عبدالله انوار، نسخه شناس و فهرست‌نویس برجسته سخنران دیگر این مراسم گفت: او فرهیخته‌ای که جز به منابع فرهنگ اسلامی و آشنا کردن دیگران با این فرهنگ با کارهای گرانبهای خود بفکر چیز دیگر نبود و یکی از مفاخر فرهنگی ایران است. ارسطو در کتاب اخلاق نیکو، حس خود می‌گوید فرهیختگی فرد وقتی به کمال میرسد که او علاوه بر تهذیب نفس در تدبیر منزل خود بخوبی کوشد. زنده یاد دانش‌پژوه نیز از کار ارسطو غافل نماند و فرزندانی شایسته تربیت کرد و به جامعه ایران تقدیم نمود. فرزند ارشد او دکتر دانش‌پژوه یکی از بزرگترین متخصصان جهانی در پزشکی قلب است.
سخنران دیگر این مراسم استاد کامران فانی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب‌فارسی بود. وی گفت: مهمترین ویژگی مرحوم دانش‌پژوه این بود که شیفته فلسفه و منطق بود. فیلسوف و منطق‌دان بزرگی بود. ایشان آثار بسیاری در حوزه منطق و فلسفه چاپ کرده، به عنوان مصحح اما فراتر از این بود. من خودم به فلسفه علاقمندم و اصلا روابط من با ایشان بیشتر در همان حوزه فلسفه و منطق بود. یک بار به ایشان گفتم که شما مثل آنتون چخوف می‌مانید. چخوف پزشک بود، پزشک خیلی خوبی هم بود. خودش می‌گوید: پزشکی همسر قانونی من است ولی ادبیات معشوقه آسمانی من است. شما هم همین جورید. در واقع تمام کارهای محققانه‌ای که می‌کنید یک طرف، ولی آن چیزی که در درون شما می‌جوشد، همان عشق به خردورزی و حکمت دوستی است که در فلسفه و منطق منعکس شده است.
دکتر علی بهرامیان، عضو شورای عالی دایره‌المعارف بزرگ اسلامی دیگر سخنران این مراسم بود. وی گفت: باید از مدیران این انجمن، به ویژه استاد دکتر محقق و جناب آقای دکتر نصیری سپاسگذار بود که این مجلس را برای بزرگداشت یکی از پر آوازه‌ترین خادمان فرهنگ و نمدن ایرانی-اسلامی ترتیب داده‌اند.
عضو شورای عالی دایره‌المعارف بزرگ اسلامی گفت: راست است که ما استاد دانش‌پژوه را بیشتر به کار فهرست‌نگاری و نسخه‌شناسی می‌شناسیم و او بیشتر عمر خود را به شناسایی و معرفی میراث نیاکان ما گذراند، اما او پرورده مکتبی در تعلیم و تعلم بود که در ایران و دیگر سرزمین‌های اسلامی سابقه‌ای بیش از هزار سال داشت. یکی از ویژگی‌های این فرهنگ، پرورش اشخاص مستعد و علاقمند در ابعاد گوناگون بود و متعلمان اندک اندک در زمینه‌های گوناگون علمی دانش می‌اندوختند.