وحدت «عقل و عشق» در آثار علمی اسلامی ندوشن

آیین گرامیداشت استاد محمدعلی اسلامی ندوشن استاد برجسته زبان و ادبیات فارسی یکشنبه هشتم خرداد ۱۴۰۱ به همت خانه اندیشمندان علوم انسانی با همکاری انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، بنیاد اندیشه و احسان توحید، موسسه فرهنگی و اجتماعی اندیشه روشن ندوشن و کانون یزد و با حضور جمعی از اصحاب فرهنگ و ادب ایران، برگزار شد.

حسن بلخاری، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در این برنامه با اشاره به نگرش اعتدالی اسلامی ندوشن به ایران گفت: در تمدن ایرانی میان هنر و خرد پیوند دیرینه برقرار است. عقلانیت در موضع و منشاء عدالت و نگاه متعادل است و تمدن هایی که عقل را بر صدر نشانده اند، به اعتدال رسیده‌اند.
استاد دانشگاه تهران ادامه داد: در اوستا و اسطوره‌های ایرانی به ویژه شاهنامه فردوسی، دو اصطلاح مترادف یکدیگر بسیار به کار رفته است؛ هنر و خرد. و بر اساس این متون هرکس که هنر و خردمندی را با هم داشته باشد زندگی سعادتمندانه‌ای را خواهد داشت.
او تأکید کرد: در تمدن ایرانی حافظ و فردوسی قابل جمع اند، یعنی هم خرد و هم عشق. اسلامی ندوشن در یکی از آثار خود گفته است فرهنگ و تمدن ایران چهار کتابی است، شاهنامه فردوسی، دیوان حافظ، مثنوی مولانا و گلستان سعدی که بیانگر وسعت جان ما ایرانیان در ایجاد وحدت میان عقل و عشق است. در آثار ندوشن، اعتدال میان عقل و عشق هماره مد نظر است.

«ندوشن» استوانه زبان و ادب فارسی
سهیل محمودی، شاعر سرشناس کشورمان که اجرای برنامه را برعهده داشت، در ابتدای مراسم با تجلیل از حیات پربار استاد محمدعلی اسلامی ندوشن گفت: در سده‌های اخیر که نسل‌های گوناگون را مرور می‌کنیم، استوانه‌های محکمی را می‌یابیم که با تلاش خود چراغ فرهنگ و تمدن ایران را همچنان پرفروغ نگه‌داشته‌اند و مرحوم استاد محمدعلی اسلامی ندوشن بدون شک یکی از همین استوانه‌های محکم فرهنگ و تمدن ایرانی است.

ندوشن؛ ایران دوست واقعی
اصغر دادبه، استاد فلسفه اسلامی دانشگاه علامه طباطبایی نیز در این مراسم با بیان اینکه اسلامی ندوشن عشق مجسم به ایران بود، گفت: او همواره در آثارش مخاطبان خود را به ایران دوستی و زیستن برای ایران دعوت می کرد و خود او نیز همواره همینگونه با عشق به ایران زندگی کرد.
این استاد دانشگاه علامه طباطبایی در ادامه سخنرانی خود خاطرنشان کرد: اسلامی ندوشن هیچگاه ایران‌دوستی خود را به صورت شعاری مطرح نمی¬کرد. عشق و علاقه او صرفاً عشق و علاقه به قطعه‌ای از این کره خاکی نبود بلکه منظور او از عشق¬ورزی به ایران، گرامی داشتن یادگارهای این مرز و بوم یعنی فرهنگ و تمدن ایرانی است.
دادبه در فراز دیگری از سخنرانی خود با اشاره به اینکه استاد اسلامی ندوشن همواره اصرار می‌کرد، عشق-ورزی به ایران باید با رعایت جانب اعتدال همراه باشد، گفت: نگاه ندوشن به ایران معتدل بود. ندوشن به پرهیز از نگاه ایدئولوژیک به ایران تاکید داشت؛ اعتقاد داشت ایدئولوژی به افراط و تفریط منجر می‌شود. ما نیاز به آموزش عقلانیت و فلسفه در معنای آزاداندیشی داریم. در نگاه ندوشن میهن‌دوستی فریبنده است، باید با عقلانیت و اعتدال به میهن نگاه کرد.

ایرانی ترینِ دانشمندان فرهنگ و ادب
در ادامه، پیام تصویری رضا داوری اردکانی، رییس فرهنگستان علوم پخش شد. داوری اردکانی سخنان خود را این نکته شروع کرد که باید بدانیم اسلامی ندوشن که بود و چه کرد؟
این استاد فلسفه در پاسخ به سوال خود عنوان کرد: اسلامی ندوشن یکی از ایرانی‌ترین دانشمندان فرهنگ و ادب فارسی بود که در ایران دوستی خود هیچگاه دچار افراط و زیاده‌روی نشد و بر همین اساس همچنان آثار بزرگان ادب فارسی و نویسندگان خارجی زبان را به دقت مطالعه می‌کرد.
داوری اردکانی افزود اسلامی ندوشن اگرچه وارد هیچ سازمان و حزب سیاسی نشد، اما با واقعیات سیاست نیز بیگانه نبود. حتی در دهه‌های سی و چهل که حزبی بودن، مد روز جامعه روشنفکری بود، او چندان نسبت به گروه‌های سیاسی خوش‌بین نبود و همین مطلب نشان دهنده بینش سیاسی اسلامی ندوشن است.
این استاد فلسفه با اشاره به توانایی‌های ادبی اسلامی ندوشن گفت: اسلامی ندوشن، ادبیات و شاعری را به عنوان حرفه اصلی برنگزیده بود. او از ادبیات برای فهم ایران و فهماندن آن به جامعه بهره برد. شاعری را رها کرد و به نثر گروید و حتی در آثار پژوهشی نیز از ادبیات مرسوم پژوهش پرهیز کرد و متون خود را عالی و به شیوه رمان‌نویسان نوشت.

ندوشن؛ نمونه‌ بارز یک ساختار گفت‌وگویی
پس از پخش پیام تصویری رضا داوری اردکانی، پیام مکتوب هادی خانیکی، عضو هیأت علمی دانشگاه علامه طبابایی قرائت شد. خانیکی در بخشی از پیام خود نوشت: ساختار فکر و اندیشه زنده‌یاد محمدعلی اسلامی ندوشن نمونه‌ بارز یک ساختار گفت‌وگویی بود. چنانکه خودش نیز آن را موهبتی می‌دانست که با دو فرهنگ سر و کار داشت. یکی فرهنگ بومی ایران و دیگری فرهنگ دنیای غرب، و می‌گفت زندگی من بر سر یک چهارراه خیمه زد: قدیم و جدید و شرق و غرب.
خانیکی نوشت: اسلامی ندوشن بدون پیش‌داوری و تعصب در عرصه فرهنگ قلم زد و اهل نفی و پذیرش تام و تمام هیچ فرهنگی نبود. توجه همزمان او به آثار ایرانی و خارجی نشان‌دهنده عمق نگاه او به فرهنگ جهانی است.
در بخش دیگری از پیام هادی خانیکی آمده است: اسلامی ندوشن، متفکری بود که به اخلاق و انسانیت اهمیت فراوانی می‌داد و همیشه می‌گفت که از نوشتن بیش از یک هدف نداشتم، و آن این بود که حقّ انسانیّتِ خودم را ادا کنم.
خانیکی در پایان به نقل از اسلامی ندوشن نوشت: اسلامی ندوشن همان‌طور که خود می‌گفت کامیاب زیست نه اینکه خوش زندگی کرده باشد بلکه در دوره دلهره‌انگیزی، پربار زیست.

فراتر از زمانه خود می‌اندیشید
در ادامه برنامه، سید محمود دعایی، مدیر مسئول روزنامه اطلاعات در سخنانی به تبیین رویکرد حرفه‌ای اسلامی ندوشن رداخت و گفت: مرحوم اسلامی ندوشن چه در دوران پیش از انقلاب اسلامی ایران و چه پس از انقلاب، سعی کرد که خود را مستقل از جریانات سیاسی مسلط و هیاهوهای مرسوم حفظ کند. او هرگز در دام جریان‌های پان‌ایرانیستی نیفتاد و هرگز به نهاد قدرت نزدیک نشد.
دعایی افزود: ارزش مرحوم اسلامی ندوشن در این بود که بسیار فراتر و وسیع¬تر از زمانه خود می¬اندیشید، عمیق بود، فرهنگ را باور داشت و وجه تمایز امثال اسلامی ندوشن با بسیاری از اصحاب فرهنگ و ادب در همین نکته است.

جنبه‌های فرهنگی، ادبی و جامعه شناختی اسلامی ندوشن
در ادامه فریدون مجلسی، کارشناس مسائل بین‌الملل و دیپلمات سابق کشورمان به این نکته اشاره کرد که در این مراسم عمدتاً به جنبه‌های فرهنگی، ادبی و جامعه‌شناختی استاد اسلامی ندوشن پرداخته شد و من تمایل دارم تا در سخنرانی خود به جنبه دیگر ایشان می‌پردازم و آن دانش حقوقی استاد اسلامی ندوشن است.
فریدون مجلسی ادامه داد: از زمانی که من دانشجوی اسلامی ندوشن در دانشگاه ملی بودم، پنجاه و سه سال گذشته است و از همان روزهای ابتدایی شاگردی ایشان، مبهوت دانش وسیع ایشان، به ویژه در حوزه حقوق تطبیقی بودم. در کلاس درس این استاد فرهیخته بود که با تفاوت‌های حقوقی نظام‌های مبتنی بر انتخابات اکثریتی و نظام‌های مبتنی بر انتخابات تناسبی آشنا شدم.
او به نگاه ویژه اسلامی ندوشن به دموکراسی اشاره کرد و گفت: او در بحث دموکراسی به اراده مردم تاکید داشت و انتخابات تناسبی را ترجیح می‌داد. اعتقاد داشت همه گروه‌های سیاسی به تناسب رای که به دست آورده‌اند، کرسی داشته باشند.
این دیپلمات سابق در ادامه افزود: اسلامی ندوشن همواره خودش را انسانی متعارف می‌دانست و نه اسطوره‌ای و دچار توهم و خودبزرگ‌بینی نبود. از ابتدای جوانی و اقامت در تهران در محافل روشنفکری آن دوران نظیر کافه نادری شرکت می‌کرد و در نشریات مهمی مانند مجله سخن مطلب می‌نوشت.
مجلسی در پایان خاطر نشان کرد: درست است که اسلامی ندوشن در هیچ حزب و گروه سیاسی‌ای عضو نشد، اما این به آن معنی نیست که نسبت به مسائل سیاسی و اجتماعی بی‌اعتنا بود. دیدگاه سیاسی عدالت‌طلبانه داشت و به بهبود اوضاع اجتماعی عمیقا فکر می‌کرد.

جای خالی جایزه سالانه محمدعلی اسلامی ندوشن
آخرین سخنران مراسم بزرگداشت استاد محمدعلی اسلامی ندوشن، محمود اسعدی مستندساز و پژوهشگر حوزه فرهنگ بود. او گفت: در حدود سه دهه پیش مستندی بلند درباره زندگی و کارنامه علمی استاد اسلامی ندوشن، با حضور خود ایشان ساختیم که از همان ابتدا ایشان شرط همکاری در ساخت این مستند را پخش مستند پس از مرگ خودشان عنوان کردند.
اسعدی ادامه داد: همواره سوالم این بود که چرا ایشان تمایلی به به انتشار این فیلم در زمان حیات خود ندارند، بعدها دلیل آن را در صحبت‌ها و نظرات ایشان در خصوص سیر تاریخی جریان روشنفکری در ایران دیدم که شاید مورد پسند همه نباشد.
او در ادامه سخنران خود خاطر نشان کرد: ندوشن در حوزه غرب‌پژوهشی و شرق‌شناسی کارهای بزرگی کرد. او به عدالت به مفهوم وسیع کلمه معتقد بود. آزادی را فرع بر آگاهی می‌دانست. علاقه بسیار به سعدی داشت و مطالعه سعدی را منبع مناسبی برای جوانان ایرانی می‌دانست.
این مستندساز در پایان سخنرانی خود اظهار کرد: پیشنهاد می‌کنم به نام استاد محمدعلی اسلامی ندوشن و در حوزه‌های مطالعاتی مشخصی، همانند ایران‌شناسی، همایش و جایزه سالانه‌ای تعریف شود تا بتوانیم نام این استاد بزرگ را در میان نسل‌های آینده همچنان زنده نگه داریم.

متعلق به هیچ گروه و دسته‌ای نبود
در پایان این مراسم، پیام مهران اسلامی ندوشن، فرزند استاد محمدعلی اسلامی ندوشن قرائت شد. او ضمن تشکر از برگزارکنندگان برنامه نوشت: این جلسه و جلسات مشابهی که در یک ماه گذشته به یاد پدر در یزد، ندوشن، نیشابور و تهران برگزار شده‌اند، فقط از روی علاقه به ایران بوده است. ایران کشوری استثنایی است و باید آن را بیشتر شناخت. ندوشن هیچگاه متعلق به هیچ گروه و یا دسته‌ای نبود و افزون بر یادگیری مکرر، به سلامت جسم و روان اهمیت زیادی می‌داد.