تجرد گرایی؛ عاملی برای تکامل هنر

دکتر حسن بلخاری رئیس انجمن آثار ومفاخر فرهنگی، جمعه ۲۲ فرودین ماه ۱۳۹۹ با حضور دربرنامه تلویزیونی« سوره هنر» شبکه ۳ سیما بیان کرد: هنر قرار نیست واقعیت به ما هو واقعیت را نشان دهد، چون واقعیت در حاق مطلب خیلی جامع تر است از تصویری که قرار است براساس آن ترسیم شود. پس هنر نمی تواند تصویر واقعیت باشد، هنر پنجره ای است به آنچه که در فراواقعیت وجود دارد.

بلخاری درابتدای این برنامه تلویزیونی با اشاره به احکام تاسیسی اسلام در حوزه هنر گفت: اسلام در زمینه هنر احکام تاسیسی مختلفی داشته است، یعنی احکامی بوده که قبلا نبوده و اسلام آغاز گر آن است و البته گاهی هم هنرمندان ما اقتباس کرده اند. دراین میان گاهی برخی از افراد که اهل مناقشه در هنر اسلامی هستند در همین بخش اقتباسی اشکال می کنند که البته یکی از دلایلی که آنان چنین شبهاتی را مطرح می کنند، عدم اشرافشان بر احکام تاسیسی است.

ضرورت توجه به ژرفای دین اسلام درحوزه هنر
اوادامه داد:دراینجا مایلم مثالی بزنم؛کتابی داریم تحت عنوان هنر و معماری اسلامی که دو تن از بزرگان این عرصه یعنی «ریچارد اتینگهاوزن» و «الگ گرابر» آن را نوشته اندو جناب یعقوب آژند نیز آن را ترجمه کرده است ، این ها دو مورخ برجسته هنر و معماری اسلامی اند که دراین کتاب از زاویه اقتباس نگاه می کنند و چون به ژرفای دین اسلام وقوف ندارند، احکامی صادر را می کنند که ما به‌عنوان متخصصین هنر اسلامی این احکام را نمی پذیریم. مولفین دراین کتاب بین ماهیت هنرهای تجسمی در بودیسم، اسلام و مسیحیت بررسی هایی را انجام داده اند و بیان می کنند اسلام نمی توانسته محملی برای ظهور گسترده هنرهای تجسمی داشته باشد؛ برخلاف بودیسم و مسیحیت. علت آن هم این است که مسیح و بودا دو پیامبر رازآلودند، ازاینرو حیات و ممات آنها بستری برای ظهور هنرهای تجسمی را فراهم آورد؛ چون این هنرها وابسته به رازآلود بودن پیامبران این ادیان اند. اما اشاره می کنند که در جهان اسلام زندگی پیامبراکرم(ص) خیلی آشکار است، مثلا اگر به مسجد او درمدینه بروید همه دایره وار برگرد او نشسته اند تا همگان در یک مرتبه باشند… بنابراین زندگی رسول خدا فوق‌العاده شفاف است و رازآلودگی ندارد، پس پیامبری که فاقد امور راز آلود باشد، نمی تواند بستری برای ایجاد هنرهای تجسمی ایجاد کند.
استاد دانشگاه تهران با اشاره به مقاله انتقادی خود درباره کتاب « هنر و معماری اسلامی» افزود: من مقاله مفصلی دراین باره نوشتم ونقدی وارد کرده و بیان کردم که کافی است این دانشمندان به معراج و شب صعود پیامبر خدا نگاه کنند؛ دراندیشه اسلامی شب بستر راز است، خدواند هم به رسول خود می فرماید: قُمِ‌ اللَّیْلَ‌ إِلاَّ قَلِیلاً… همچنین نسبت حضرت زهرا با لیله قدر هم به همین شکل موردتوجه است. لذا وقتی دو مورخ برجسته تاریخ هنر وقوف به لایه های باطنی دین ما ندارند احکام نادرستی صادر می کنند.

احکام اقتباس به معنی نقصان در دین نیست
اودرادامه با طرح این پرسش که آیا نفس اقتباس به معنی نقصان در دین است یا اینکه فراخدلی و انشراح صدر آن دین را نشان می دهد ادامه داد: درقرآن وقتی حضرت موسی(ع) به خداوند می گوید که من لکنت زبان دارم و نمی توانم با فرعون سخن بگویم، خداوند می فرماید: «قَالَ رَبِّ اشْرَحْ لِی صَدْرِی: گفت پروردگارا سینه‏ ام را گشاده گردان، وَیَسِّرْ لِی أَمْرِی: و کارم را براى من آسان ساز، وَاحْلُلْ عُقْدَهً مِنْ لِسَانِی: و از زبانم گره بگشاى… » اما به رسول اعظم(ص) می فرماید: «أَلَمْ نَشْرَحْ لَکَ صَدْرَکَ:آیا براى تو سینه‏ ات را نگشاده‏ ایم، وَوَضَعْنَا عَنْکَ وِزْرَکَ: و بار گرانت را از [دوش] تو برنداشتیم… » بنابراین دینی که بنیادش بر انشراح صدر و بر مبنای «فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا» باشد، اگردرجایی امری منطبق بر فطرت باشد، آن را اخذ می کند، پس اقتباس ذاتا دراندیشه ما به معنی نقصان نیست.
او افزود: اما درجایی که امکان استفاده از احکام اقتباسی نبود، اسلام اقدام به احکام تاسیسی کرده است ، بنده دراین باره در کتاب «درباب زیبایی»که ناشر آن دانشگاه تهران است، شرح دادم که مسلمین مفاهیمی را وارد این عرصه کرده اند که کاملا برخواسته از متن قرآن کریم است ، مثلا آنجا که خداوند می فرماید:« لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَانَ فِی أَحْسَنِ تَقْوِیمٍ… »

اسلام و شمایل موجود زنده
بلخاری دربخش دیگری از سخنان خود گفت: اسلام درباره ظهور موجود زنده در شمایل انسان در حوزه هنر و معماری تامل جدی دارد که البته با بت پرستی متفاوت است؛ بنده دریکی از آثارم تحت عنوان «نظریه تجلی» به تفصیل دراین باره یعنی در بحث شمایل گریزی هنر اسلامی، سخن گفته ام. دراینجا مقایسه کرده ام بین مساله شمایل ها در اسلام و ادیان دیگر و بحث کرده ام درهمه ادیان و مشارب یک اصل جدی به نام «تجسد» وجود دارد که بر مبنای آن ، امر مطق که خداست در شمایل انسان ظاهر می شود، بنابراین در مرکز و بطن ادیان که تجسد حرف اول را بزند، شمایل مقدس می شود؛ اما درتمدن اسلامی و در قرآن کریم، وقتی موسی(ع) از خدا درخواست کرد که: قَالَ رَبِّ أَرِنِی أَنْظُرْ إِلَیْکَ ، خداوند فرمود:قَالَ لَنْ تَرَانِی وَلَٰکِنِ انْظُرْ إِلَى الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَکَانَهُ فَسَوْفَ تَرَانِی … واین شریفه قرآنی عامل اصلی گریز ما از شمایل است که عقبه ۱۴۰۰ ساله دارد.
رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ادامه داد: با این حال اگرچه که هنر اسلامی موظف به نشان دادن امر مطلق در امر مادی نیست ، اما این مساله شامل هر امری نیست؛ پس به جای تجسد ، تجلی مطرح می شود. حال دقت کنید که چرا نگارگری ما ۲ بعدی است و ۳ بعدی نیست؟چون قوس هنر قوس صعودی است نه نزولی وهرچه که به تجرد نزدیک می شود، از ابعاد کاسته می شود، لذا تاکید اسلام بر گریز از تجسد به خصوص در حوزه انسان است که این به معنی نفی مجسمه و شمایل است؛ بنابراین تاکید بر این نکته است که انسان خودش موضوع است ولی غایت نیست.

هنر تصویر واقعیت نیست
بلخاری درادامه گفت: درکتاب «تاریخ هنر» اثر ارنست گامبریج که از برجسته ترین مورخین هنر است، وقتی او به آغاز هنر اسلامی می رسد می گوید که باید مدیون اسلام باشیم و افتخار می کنیم که این دین سبب شد با روی تاباندن ما از امر واقع و ورود ما به یک جهان مجرد، یک هستی برین را تجربه کنیم.
اوافزود:هنر قرار نیست واقعیت به ما هو واقعیت را نشان دهد، چون واقعیت در حاق مطلب خود خیلی جامع تر است از تصویری که قرار است براساس آن ترسیم شود. پس هنر نمی تواند تصویر واقعیت باشد، هنر پنجره ای است به آنچه که در فراواقعیت وجود دارد، از اینرو در قرن ۲۰ میلادی مفاهیمی چون سورئالیسم به این امر می پردازند که هنر درذات خود تمایل به روئیت چیزی دارد که درعالم واقع با چشم بصر دیده نمی شود، وقتی هویت هنر این شد، طبیعتا میل به تجرد در بطن و ذات اوست و فرار از تجسد و توجه به تجرد‌گرایی حرکتی خلاف هنر نیست که در حقیقت مایه تکامل هنر است.

خوشنویسی؛ اشرف هنرهاست
او در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره اهمیت خوشنویسی در عرصه هنر اسلامی گفت: هنر شقوق مختلف و درذات خود مراتبی دارد. ما در عالم اسلامی و درمیان هنرهای موجود، هنر خوشنویسی را هنر اشرف می دانیم؛ درتوضیح این مطلب باید گفت که قرآن در صورت «کلمه» نازل شد که زبان خداوند است، علت آنهم این است که «تصویر» رو به محسوس داردو «کلمه» رو به تجرید، از همین روست که قرآن مصور نیست و به صورت کلمات است، چون تصویر مادی است اما تجرد کلمه نسبت به تجسد تصویر باعث می شود که خداوند مجرد در قالب کلمه ظهور کند، پس وقتی تنها یادگار ما از حقتعالی کلمه است، ما تمام ذوق و تمام تخیل خلاق خودمان را در تزئین این یادگار به کار می گیریم که در نتیجه خوشنویسی خلق می شود و از دل خوشنویسی هم هنرهای مختلف دیگری به وجود آمده است. در حقیقت شجره مبارکه خوشنویسی در بسیاری از ابعاد به هنرهای مختلف فرم و معنا بخشید.
رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی تاکید کرد: میل انسان به ما هو انسان به سوی تجرد است و مطلقا میل ذاتی به سوی تجرد دارد و در حقیقت هنری که به این مساله دامن بزند، قدسی تر است.
گفتنی است؛ «سوره هنر» عنوان ویژه برنامه تلویزیونی هفته هنر انقلاب حوزه هنری است که به گفت‌وگو با هنرمندان هنر انقلاب، بررسی و تبیین نقش و جایگاه هنر انقلاب در فضای فرهنگی و هنری کنونی می پردازد.