نام کاربری یا نشانی ایمیل
رمز عبور
مرا به خاطر بسپار
تاریخ ایجاد : دوشنبه, ۱۵ آذر ۱۳۹۵ در مراسم بزرگداشت دکتر احمدعلی رجایی بخارایی که روز دوشنبه ۱۵ آذرماه۱۳۹۵ در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی برگزار شد، دکتر محمد جعفر یاحقی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی و عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد به ایراد سخنرانی پرداخت. متن سخنرانی ایشان بدین شرح است: […]
در مراسم بزرگداشت دکتر احمدعلی رجایی بخارایی که روز دوشنبه ۱۵ آذرماه۱۳۹۵ در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی برگزار شد، دکتر محمد جعفر یاحقی، عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی و عضو هیأت علمی دانشگاه فردوسی مشهد به ایراد سخنرانی پرداخت.
متن سخنرانی ایشان بدین شرح است:
کاشف ترجمههای کهن قرآن
خطا نکردهام اگر بگویم دکتر رجایی بخارایی، کاشف ترجمۀ پارسی قرآنهای کهن بود. رجایی در بهمن ۱۳۴۷ با کدورت از دانشگاه مشهد بازنشسته شد. آن سال باقر پیرنیا، استاندار خراسان و نایبالتولیّۀ آستان قدس رضوی بود. پیرنیا را با وی، رابطه مودّتی بود که دم به استاد و شاگردی میزد. وقتی چند ماه بعد، من به عنوان دانشجویی علاقهمند به جمع یاران او در آستان قدس پیوسته بودم، چند بار دیدم که پیرنیا، رجایی را «استاد» خطاب میکرد و واقعاً در این خطاب صادق مینمود و حرمت او را به کمال نگه میداشت. این بود که بلافاصله از همان آغاز بازنشستگی، او را برای سروسامان دادن به بخش فرهنگی آستان قدس به کار دعوت کرد. در آن سالها فرهنگِ قابل توجّهی در آستان قدس نبود؛ تنها کتابخانه بود و موزه. رجایی آستین بالا زد و بخش فرهنگی مستقلّی برای آستان قدس تأسیس کرد و خود به سِمَت مدیر کلّ امور فرهنگی آستان قدس مشغول به کار شد. کتابخانه را سروسامان داد؛ کتابخانههای وزیری یزد و هرندی کرمان را به مجموعۀ آستان قدس اضافه کرد. بسیاری از نسخههای خطّی و کتابهای کمیاب را از سراسر ایران برای آستان قدس گرد آورد، به امور موزه رسیدگی کرد و گنجینۀ قرآن را که تا آن زمان مخصوص بازدید ملوکانه بود، به صورت موزۀ قرآن و برای استفاده عامتر آمادهسازی کرد. شیدایی رجایی امّا در آستان قدس داستان دیگری داشت؛ خودش تعریف میکرد که هنگام بازدید از بخشهای ساختمان کتابخانه و موزه، ناگهان در انباری در زیرزمین یکی از ساختمانها متوجّه میشود که مقداری قرآن خطّی روی هم انباشته شده و بخشهایی از آنها از رطوبت زیرزمین و گرد و غبار فرونشسته بر چهره، بسیار آسیب دیده است. برخی از آنها را میگشاید و غبار قرون از چهرۀ آنها میزداید، ناگهان متوجّه میشود که این قرآنها اغلب با ترجمۀ پارسی همراه است. مقداری از آنها را به اتاق خود میآورد و سر به واژههای کهن پارسی فرو میبرد. خواندن برخی از این ترجمههای کهن، همان و کشف دنیای جدیدی از واژگان ناب پارسی، همان. چندین شب و روز سر به کار قرآنها میدارد و در خلسه واژههای ناب، که یادگار قرون و اعصار و دلدادگیهای مترجمان ناشناس از گوشه و کنار این سرزمین اهورایی است، فرو میرود. زیبایی و کهنگی و ناشناختگی این واژهها صبر و قرار از او میگیرد. چون میبیند که به تنهایی قادر به رساندن این بار به منزل نیست، از دو سه نفر از دانشجویان خود در دانشکدۀ ادبیات دعوت میکند که با او همکاری کنند. من سومینشان بودم و اوّلین و دومین، علی سلطانی گرد فرامرزی و ابراهیم قیصری. رجایی ما را به دفترش که همانا محلّ سکونتش هم بود، فراخواند. شگفت آنکه رئیس دانشکدۀ ادبیات نه در مشهد، که در زیر آسمان کبود، از خود خانهای نداشت و بعد از بازنشستگی، خانوادهاش را به تهران منتقل کرد و خود به تنهایی در اتاق عقبی دفتر کارش، واقع در ضلع غربی صحن پهلوی، که امروز به کلّی جزو حرم مطهّر شده، ترجمههای کهن و ترکیبات ناب پارسی آنها را به ما نشان داد و در اهمّیت زبانی و لهجهیی و دستوری آنها دادِ سخن داد. گمان ندارم ارشمیدس هم بعد از آنکه در آب خزینۀ حمّام، خود را سبک یافت و سرآسیمه و شاید لخت و عور، نعرهزنان از حمّام بیرون دوید که: یافتم، هم بیش از این در خود احساس نشاط و سبکی و سرافرازی کرده باشد که رجایی میکرد. او از ما خواست که آستینها را بالا بزنیم و این گوهرهای نفیس را از پردۀ گمنامی به در آوریم. یک ماهی و بیشتر کار ما شده بود قرآنکِشی و گردافشانی و بعد هم تفکیک مترجَم از بیترجمه و تهیۀ شناسنامه برای هر قرآن مترجَم؛ به طوری که ظرف یکی دو ماه، هزاران قرآن خطّی را دیدیم و برای ترجمهدارهای آن، شناسنامه تهیه کردیم و بعد هم قرار شد که برابرهای پارسی این قرآنها را با دقّت فیش کنیم تا به صورت فرهنگی عربی به پارسی تدوین و منتشر شود. رجایی از من خواست که مقالهای در معرّفی این کار بنویسم و نوید انتشار فرهنگنامۀ قرآنی را در آستان قدس بدهم. و من دانشجوی سال دوم دورۀ لیسانس ادبیات فارسی که تا آن روز چیزی منتشر نکرده بودم، نخستین مقالۀ علمی خود را با همین عنوان «فرهنگنامۀ قرآنی» نوشتم که بعد از آنکه دکتر رجایی دید و تأیید کرد، در نامه آستان قدس، شماره چهارم، دوره نهم، صص ۱۴۱ـ۱۴۷ به چاپ رسید. در ماههای پاییز سال ۱۳۴۸ اتّفاق خوش دیگری، ذوق پارسیشناس رجایی را به هیجان آورد. هنگام تعمیر دیوارههای فوقانی حرم مطهّر، ناگهان نیش کلنگ کارگری به داخل اتاقک مسقّفی نقب زد و خرواری کتاب و قرآن و جزوه و سیپاره و اوراق کهنسال خطّی از لابهلای دیوارها، چهرهنمایی و رجایی شیفته را شیفتهتر کرد. مدّتی هم باز کار ما شده بود شناسایی و تنظیم و سروسامان دادن به این جزوات و کتابها و قرآنها و سیپارهها؛ و چه گوهرها و نفائس که از لابهلای کیسهگونیهای فرسوده و فروپاشیده به در آمد! بیشتر از دو هزار کتاب، قرآن، سیپاره، جزوه و انبوهی یادداشت و سند و برگه، شناسایی و ثبت و ضبط گردید و بر گنجینۀ کتابهای کهن و ذخایر فرهنگی آستان قدس افزوده شد. پیش از آن و از همان آغاز، قرآنی کامل و نفیس با ترجمۀ درخشان پارسی و تذهیبهای خیرهکننده و نقطهگذاریهای رنگی، نظر وی را به خود جلب کرده و در میان انبوهی از قرآنهای کهن ترجمهدار، شده بود سوگلی رجایی. این قرآن را به دلیل شمارۀ ثبتاش، قرآن شمارۀ ۴ نامیده بود که بعد هم به این نام مشهور و زبانزد شد. هرکس به دفتر کارش میآمد، با دلباختگی و شور و شوق زائدالوصفی در ستایش این نسخه دادِ سخن میداد و همگان را مبهوت شیدایی خود میکرد. چه رؤیاها که رجایی در مورد این قرآن در سر نداشت! میخواست این مصحف شریف را تمام رنگی روی کاغذ کهنهنما و به زبان امروز، به صورت نسخه برگردان چاپ و در آستان قدس منتشر کند. ترجمۀ آن را به عنوان ترجمۀ استاندارد و مبنا به چاپ برساند و به همین منظور، مطالعات گستردهای درمورد این قرآن آغاز کرد که حاصل آن در سال ۱۳۴۹ به نام متنی پارسی از قرن چهارم هجری؟ در آستان قدس منتشر شد. آن سالها امکانات چاپ رنگی آن هم به صورت نسخهبرگردان در ایران بسیار کم بود. رجایی زمینه را فراهم کرد که کاغذ مخصوص و لوازم این کار را از آلمان وارد کردند و در تهران کارهای مقدّماتی این اقدام آغاز شد؛ حتّی نمونههایی از صفحات چاپ شدۀ این قرآن هم برای اظهار نظر فنّی و تأیید نهایی آماده شد و ما آنها را با اصل مطابقت کردیم و نظرات رجایی را در این خصوص گرفتیم. علاوه بر این، رجایی قبلاً یک نمونه از کار مورد نظر خود را منتشر کرد که به نام سوره مائده، قرآن خطّ کوفی در سال ۱۳۵۰ انتشار یافت و اکنون احتمالاً نسخههایی از آن در کتابخانهها موجود است. من برای بررسی ترجمۀ این قرآن و تهیۀ مقدّمه، به استاد کمک میکردم و در جریان جزئیات کار بودم. غیر از این، یک جزوۀ کوچک دیگری به خطّ ثلث نفیس هم چاپ شد که همان زمان به عنوان تحفه از سوی آستان قدس رضوی به مهمانان اهدا میشد. رجایی آن سالها با شوق کار میکرد. گفتم که در مشهد کس و کاری نداشت و در اتاق کار خود زندگی میکرد. بنابراین شب و روزش به تحقیق و مطالعه و دلدادگی میگذشت. یکی از قرآنهای مکشوفه از جدار حرم مطهّر را هم که ترجمهای آهنگین و کهن داشت، پیش کشیده بود و آن را برای چاپ آماده میکرد که چندی بعد با عنوان پلی میان شعر هجایی و عروضی فارسی و مقدّمهیی مبسوط در چند و چون وزن عروضی و هجایی و معرّفی این قرآن، در بنیاد فرهنگ ایران منتشر شد. دکتر رجایی مرا هم که سر سوزن علاقهای از خود نشان میدادم، تشویق کرده بود که در مورد یکی دیگر از قرآنهای مکشوفه کار کنم و من هم قرآنی را که با لهجۀ خاصّی ترجمه شده و برابرهای پارسی عجیب و خیرهکنندهیی داشت، پیش کشیده و با شیدایی دربارۀ آن کار کردم که حاصل آن چند مقاله بود که در نامه آستان قدس منتشر شد و اصل آن هم، بعدها در سال ۱۳۵۵ به پایمردی خود او در بنیاد فرهنگ ایران با عنوان گزارهای از بخشی از قرآن کریم (تفسیر شنقشی) به چاپ رسید. رجایی برای معرّفی این نفائس و کوشش برای تبلور چهرۀ فرهنگی آستان قدس، از هر فرصتی استفاده میکرد. هر اهل علمی اعمّ از دانشگاهی و غیردانشگاهی که به مشهد میآمد، او را به دفترش فرامیخواند و تا آنجا که فرصت بود، گوشههایی از این قرآنها و نفائس را به او نشان میداد و نظرات و ایدههای خود را با آنان در میان میگذاشت. با هماهنگی قبلی از استاد فروزانفر که به او سخت ارادت میورزید هم، دعوت کرده بود که در اردیبهشت ۱۳۴۹ به مشهد سفر کند و از ماهها پیش، ما دانشجویان را بسیج کرده بود که خود را برای بازدید استاد فروزانفر از این دستاوردها آماده کنیم و اگر سؤالی هم از محضر استاد داشتیم، بپرسیم. صبح یکی از روزهای اردبیهشت که سر به کار خود داشتیم، با زبانی پر از دریغ به ما اطّلاع داد که متأسّفانه استاد فروزانفر بیمار شدهاند و نمیتوانند به مشهد بیایند. بیمارییی که در ۱۶ اردیبهشت ماه به مرگ استاد منتهی شد و ما که سخت مشتاق درک حضور فروزانفر بودیم، از این دیدارِ تاریخی محروم ماندیم. در آن سالها چند نفرِ دیگر هم از دانشجویان و دبیران آموزش و پرورش به انتخاب رجایی به ما پیوسته بودند و شده بودیم پنج شش نفری که به ساعتی ۲۵ ریال در آستان قدس با اشتیاق و علاقه کار میکردیم و برای فرهنگنامه قرآنی فیش درمیآوردیم و هر شب دستاورد علمی خودمان را برای تأیید به استاد نشان میدادیم. در آن سال در دانشگاه مشهد، دو کنگرۀ بینالمللی بزرگ برگزار شد که تعداد قابل توجّهی از دانشمندان متخصّص از کشورهای گوناگون در آن شرکت کرده بودند: کنگرۀ شیخ طوسی در دانشکدۀ معقول و منقول (الهیات) و کنگرۀ ابوالفضل بیهقی در دانشکدۀ ادبیات. رجایی اغلب مهمانان هر دو کنگره را برای بازدید از فرهنگنامه قرآنی و فعّالیتهای فرهنگی به آستان قدس دعوت کرد. یادم نمیرود که من آن سال در مورد ترجمۀ قرآن مورّخ ۵۵۶ ق آستان قدس که بعدها در سال ۱۳۶۲ با عنوان ترجمه قرآن ری منتشر شد، کار میکردم. از میان دانشمندان شرکتکننده که بیشتر این ترجمهها نظرشان را به خود جلب کرده بود، یکی دانشمند افغانی عبدالحیّ حبیبی بود و دیگر استاد مجتبی مینوی. فراموش نمیکنم که استاد مینوی نصف روزی جلو میز کار من نشسته و با قلم و کاغذِ آماده از برابرهای فارسی این قرآن که زیر دست من بود، یادداشت برمیداشت. پیش از آن، دکتر رجایی برای استاد مینوی دربارۀ قرآن شماره ۴ دادِ سخن داده و آن را برترین قرآن و ترجمۀ آن را ترجمۀ معیار معرّفی کرده بود. شادروان مینوی وقتی برابرهای ناب و کامل و تمامیت این قرآن را دید، به من گفت: «من اگر جای آقای رجایی بودم، این قرآن را مبنای کار قرار میدادم که کامل و تاریخ کتابت و کاتب و واقف آن مشخّص و روشن است.» نشان به این نشان که رجایی پیشنهاد و نظر استاد مینوی را نپذیرفت و دنبال کار قرآن شماره ۴ را گرفت که با اختلاف نظر او با نایبالتولیه و استاندار بعدی، کار آن هم به جایی نرسید و من نمیدانم آن همه هزینهیی که شد، چرا بینتیجه ماند! تنها بعدها در دوران جمهوری اسلامی به دستور اولیای وقت مرکز مطالعات و تحقیقات فرهنگی، کتاب فرهنگ لغات قرآن (تهران، ۱۳۶۳) براساس برابرهای فارسی این قرآن گردآوردۀ وی و با مقدّمهیی از عزیزالله جوینی منتشر شد. دو سه سالی که رجایی در رأس امور فرهنگی آستان قدس شیفتهوار خدمت کرد، برای آستان قدس رضوی برکاتی داشت که آثار و نشانهها و بقایای آن هنوز هم برجاست. اگر بعدها فرهنگنامه قرآنی در ۵ جلد منتشر شد و در همان سال، به عنوان کتاب سال جمهوری اسلامی ایران انتخاب گردید، اگر امروز بخش فیلمتِک آستان قدس یکی از مجهّزترین مراکز خدمترسانی به کتاب است، اگر اکنون امر چاپ و نشر و کتاب و مطبوعات آستان قدس در سطح کشور، نام و اعتباری دارد و چندین اگر و مگر دیگر، همگی میوۀ نهالی است که رجایی در آستان قدس کاشته و به جانش آبیاری کرده بود. و آستان قدسی که من از پنجاه سال پیش میشناسم، چنین باغبانانی کمتر به خود دیده است.
این مطلب بدون برچسب می باشد.