نشست نقد و بررسی کتاب «دانش پیروز، مفهوم علم در اسلام قرون میانه»

نشست نقد و بررسی کتاب «دانش پیروز، مفهوم علم در اسلام قرون میانه» عصر دیروز یکشنبه  ۴آبان ماه ۱۳۹۳در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.

نشست نقد و بررسی کتاب «دانش پیروز، مفهوم علم در اسلام قرون میانه» عصر دیروز یکشنبه  ۴آبان ماه ۱۳۹۳ با حضور دکتر مهدی محقق، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی؛ کامران فانی، نویسنده، مترجم و عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی؛ استاد محمدحسین ساکت، مترجم و پژوهشگر؛ دکتر یونس کرامتی، پژوهشگر تاریخ علم و علیرضا پلاسید، مترجم کتاب مذکور در خانه اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد.
در ابتدای مراسم دکتر محقق با ابراز خرسندی از برگزاری چنین مجلسی گفت: بسیار مسرورم که در جمعی از علما و فضلای شهر قرار گرفتم و مجلس برای توصیف و نقد کتابی ارزشمند است که توسط یکی از بزرگترین مستشرقان نوشته شده است.
وی درباره روزنتال گفت: وی ساکن آمریکا و استاد تاریخ و زبان‌های سامی بود و در دانشگاه ییل تدریس می‌کرد. من پیش از آن که در کانادا با وی از نزدیک آشنا شوم، از طریق کتاب وی با عنوان “علم‌التاریخ‌ عندالمسلمین” آشنا شدم.
رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی درباره آشنایی خود با آثار پروفسور روزتال گفت: من در سال ۱۳۴۴ با ترجمه مقاله‌ای از او با عنوان “تاریخ الاطبا و الفلاسفه” تألیف اسحاق‌بن‌حنین که در آن قدیمی‌ترین تاریخ پزشکان و فیلسوفان به رشته تحلیل در آمده است، آشنا شدم. من این مقاله را به زبان فارسی ترجمه کرده و مجله دانشکده ادبیات تهران و سپس در نخستین بیست گفتار خود به چاپ رساندم و یک نسخه آن را  برای روزنتال فرستادم. او از آنکه من به کوشش او در ترجمه این اثر توجه کرده‌ام، تشکر کرد.
دکتر محقق با ذکر خاطرات و همکاری‌های خود با روزنتال به معرفی این شخصیت پرداخت و ادامه داد: دومین سالی که من برای تدریس در دانشگاه مک گیل به کانادا رفته بودم، در فیلادلفیا در انجمن با عنوان American Oriental Society که تعدادی از شرق شناسان و اسلام‌شناسان آمریکا در آنجا حضور داشتند، با پروفسور روزنتال آشنا شدم. او مرد بسیار متواضعی بود و از من برای ترجمه مقاله‌اش تشکر کرد. من در آن همایش، مقاله‌ای را  درباره طب روحانی محمدبن‌ذکریای رازی نوشته بودم اما به علت کمی وقت آن تنوانستم کامل بخوانم. آقای روزنتال که از آن مقاله بسیار خوشش آمده بود، از من خواست تا مقاله را تکمیل کرده و برای چاپ به مجله مطالعات اسلامی که در پاریس منتشر می‌شد، بفرستم. همچنین چون متوجه علاقه وافر من به تاریخ طب شد، مقاله‌های خود را در این زمینه برای من می‌فرستاد.
رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در ادامه افزود: پروفسور روزنتال در همان کنگره من را به پروفسور ژوزف شاخت، سرویراستار همان مجله و استاد فقه و حقوق دانشگاه کلمبیا معرفی کرد که  به لطف ایشان مقاله من  در سال ۱۹۵۷در آن مجله منتشر شد و موجب گردید که بسیاری از خاورشناسان با من آشنایی پیدا کنند.بعدها  صورت فارسی آن مقاله  در مجله دانشکده ادبیات تحت عنوان “رازی در طب روحانی” منتشر شد و در ابتدای کتاب “فیلسوف ری” نیز آن را به به چاپ رساندم.
دکتر محقق در ادامه گفت: بعدها به دنبال آشنایی و روابط بیشتر،چون آقای روزنتال به هر کنگره‌ای می‌رفت و   ایرانیانی را در آنجا می‌دید، در نامه‌ای به توصیف آن می‌پرداخت.
عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی راجع ‌به دیدگاه روزنتال درباره استاد دکتر زریاب خویی، مورخ معاصر  افزود: در کنگره‌ای پروفسور روزنتال و دکتر خویی شرکت داشتند. بعد از اتمام آن کنگره، روزنتال در نامه‌ای که به من نوشت گفت که از اینکه در آن مجلس  با یک مورخ ایرانی آشنا شدم بسیار خوشحالم .زیرا  کمتر اتفاق می‌افتد که مورخ قوی از ایران در این کنگره‌ها ببینم. من نیز بسیار خوشحال شدم که برداشت پروفسور روزنتال که خود رشته تاریخ خوانده بودند، از مرحوم دکتر زریاب خویی این بود که ایشان مورخ بزرگی است.
دکتر محقق در ادامه سخنانش با اشاره به حضور در کنگره جمعیت خاورشناسان آمریکا که در تورنتو برگزار می‌شد، گفت: من به درخواست روزنتال، سه دوست و استاد  ایرانی خود یعنی محمدتقی دانش‌پژوه،  دکتر سید علی موسوی بهبهانی و سید عبدالله انوار را جهت سخنرانی درباره فلسفه و علوم عقلی در ایران به ایشان معرفی کردم که حضور و سخنرانی هر چهار نفر ما در آنجا خیلی چشمگیر بود.
مؤلف کتاب مفتاح‌الطب و منهاج‌الطلاب گفت: حتی زمانی که روزنتال شخصاً از من دعوت کرد برای سخنرانی به دانشگاه ییل بروم، خود با خودروی شخصی به فرودگاه آمد و من را به منزل خود برد و بسیاری از کتاب‌ها و نسخه‌های خطی از جمله نخستین انجیلی را که در اروپا چاپ شده بود به من نشان داد.
رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی با اشاره به اینکه پیش از انتشار کتاب «تاریخِ تاریخ‌نگاری در ایران» اثر رزنتال، ترجمه عربی این اثر را خوانده بوده و به توانایی و قوت این نویسنده پی برده بود،‌ گفت: سلامت نفسی که در بسیاری علما کمتر پیدا می‌شود، در رزنتال وجود داشت.
وی درباره اهمیت مفهوم علم در اسلام گفت: رزنتال در این کتاب به این مباحث پرداخته و از دوره جاهلیت که علم با چه کیفیتی به کار رفته، توضیح داده تا معادل‌های علم و کلمات دیگر. بهرحال در دوره جاهلیت علم به معنای اکنون نبوده و چند علم در دوره جاهلیت وجود داشته که نخستین آنها علم پزشکی است که دست پیرمردان و پیرزنان بوده است.
محقق افزود: علم دیگر نجوم بود که بوسیله ستاره‌ها راه‌ها را پیدا می‌کردند و علم سوم در ادبیات جاهلیت، قیافه شناسی یا فراست بوده بهرحال علم در اسلام تحول پیدا کرد و مسلمانان در مدت کوتاهی در تمامی علوم حرف اول را می‌زدند این علوم از پزشکی گرفته تا داروشناسی و موسیقی و … است.
وی با بیان اینکه رزنتال مبانی علم و حکمت و فرزانگی را در دوره‌های مختلف علم شرح کرده،‌ یادآور شد: علم در اسلام از طریق سفر کردن تشویق شد و علم حدیث و جهانگردی که در اسلام ایجاد شد، ده‌ها سفرنامه در اسلام پیدا شد.
محقق در پایان با اشاره به اینکه کتاب کامل الصناعه اثر علی بن عباس مجوسی اهوازی که سه جلد آن توسط انجمن آثار و مفاخر منتشر شده، سه جلد دیگرش نیز در دست انتشار است، افزود: این اثر شش مجلد بوده،‌ البته دو ترجمه دارد که یکی آفریقایی است و ما هم دیدیم که حیف است در همه کتابخانه‌های اروپا این اثر وجود داشته باشد ولی در اهواز ما نباشد!
کامران فانی عضو  پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی  با اشاره به اعتقاد روزنتال، نویسنده کتاب دانش پیروز درباره مهدی محقق و ارتباط عمیق‌شان گفت: یادم می‌آید خود آقای روزنتال هم تعجب می‌کرد که استاد محقق این همه وقت را برای نگارش کتاب از کجا می‌آورد؟ ایشان بسیار قدر صاحب‌نظران ایرانی را می‌دانستند ما هم باید قدر پژوهشگرانمان را بدانیم.
وی در ادامه افزود:‌ در هر تمدنی چند مفهوم اصلی وجود دارد که تمام حیات آن تمدن گرد آن می‌چرخد و بدان تمدن خصلتی ویژه می‌بخشد، این مفاهیم مبنای تأسیس تمدن‌اند که به آن شکل و سیر تطور آن را در گذر زمان بررسی می‌کند. مفاهیمی هر چند در وادی اول انتزاعی ولی نقش اساسی در حیات فکری و اجتماعی و سیاسی دارند و از هر امر عینی‌ترند. اینها در گذشت زمان تغییر می‌کنند ولی مفهوم آن پابرجا می‌ماند تا اینکه مفاهیم جابه جا شده و معانی جدید می‌یابند، همین‌ها نشان ظهور تمدنی جدید است.
وی با بیان اینکه علم از واژه‌های بارز این مفهوم است، گفت:‌ اگر تمدن اسلامی را با یک واژه وزن کنیم شاید هیچ واژه‌ای مناسب‌تر از علم نیابیم. مفاهیم توحید، دین و ایمان و … در تمدن مهم هستند ولی هیچ کدام ژرفا و کاربرد علم را ندارند،‌ علم واژه کلیدی تمدن اسلامی است.
فانی در ادامه افزود: روزنتال معتقد است هر تمدن با چند واژه اساسی شناخته می‌شود و این واژه‌ها تمدن را نشان می‌دهند، علم عصاره و جوهر تمدن است و تمام حوزه‌ها از آن سرشته شده است. بنابراین هدف روزنتال شناخت تمدن اسلامی بوده و به این نتیجه رسیده بود که واژه علم چیزی نیست که بشود به زبان دیگر ترجمه کرد و معادل دیگر زبانی هم ندارد.
این  پژوهشگر با بیان اینکه علم همان علم است و در تمدن غرب معادلی ندارد اما با ظهور تمدن جدید غرب باید گفت که واژه علم به معنای Science تغییر یافته است،‌توضیح داد: بنابراین نویسنده این کتاب که بسیار فاضل و با دقت نظر بوده، در سراسر اثر واژه علم را به خط لاتین به همین صورت آورده است، آیا ما هم در این تمدن اسلامی یک واژه داریم که همه چیز را در بر بگیرد بهرحال این کشف روزنتال افق جدیدی را برای ما باز کرده است و تمدن ما گرد این واژه می‌چرخد، این نویسنده یک اثر خوبی هم با عنوان متدولوژی تحقیق و پژوهش در جهان اسلام تدوین کرده است.
مترجم و نویسنده معاصر با بیان اینکه علم مقابل جهل است و روزنتال، یکصد معنی از علم را مورد تحقیق قرار داده است، افزود: حتی او علم را در قرآن و حدیث هم بررسی کرده است یکی از تفاوت‌های علم دنیای مدرن و قدیم هم در همین بود که علم آن دوره ، علم یقینی بود و علم الان در حوزه اعتقاد و باور علمی و آزمایش به تثبیت اعتقادی می‌رسد.
فانی در ادامه گفت: روزنتال علم را به نور هم تشبیه کرده است چرا که از طریق علم،‌ عالم به تصوف هم می‌رسد، نظر روزنتال تأثیر بسیاری در جهان اسلام داشته است. بخشی از علمی که از یونان آمده همان فلسفه است که روزنتال به آن هم پرداخته و بخش پایانی کتابش هم اخلاق و ادب است که مورد تأکید در بخش علوم اجتماعی قرار گرفته است.
وی یادآور شد: در گذشته بین فلاسفه بحث بوده که علم چیست؟ ملاصدرا علم را وجود می‌داند و وجود هم قابل تشکیک است اینها را روزنتال در این اثر نیاورده و شاید یکی از نقاط کم کاری‌اش باشد اما با این حال این اثر برای شناخت یک تمدن راه‌های جدیدی را باز می‌کند.
در بخش پایانی این نشست یونس کرامتی با اشاره به سه کتاب مهم روزنتال، تاریخ تاریخ‌نگاری در علم، میراث کلاسیک و دانش پیروز روزنتال،‌گفت: روزنتال یک فیلولوگ است زمانی که درباره علم صحبت می‌کند درباره واژه صحبت می‌کند.
وی در ادامه افزود: ‌نویسنده درباره اواخر قرن دوم هجری به ضرورت از اشعار جاهلی هم سخنی به میان می‌آورد و با در نظر داشتن اینها مفهوم علم را در ۱۲ قرن بررسی می‌کند. این اثر انصافاً شگفت انگیز است و لفظ علم یا به تعبیر روزنتال ع‌ـ‌ل‌ـ‌م رشته‌ای است که به هم متصل شده و مترجم با تبدیل این واژه به دانش در نام اصلی کتاب این رشته را پاره کرده است خود روزنتال هم به نام این کتاب حساسیت نشان داده است.
وی اظهار داشت: بنابراین مترجم باید رویکرد مؤلف را در نظر بگیرد و امانت دار باشد و به اعتقاد بنده در این ترجمه رویکرد مؤلف رعایت نشده است.
کرامتی با اشاره به دشواری ترجمه این اثر گفت: بنده خودم شخصاً از عهده ترجمه این کتاب بر نمی‌آمدم اما باز هم تأکید می‌کنم که اگر بنده بودم، با توجه به صحبت‌های استاد محقق نام کتاب را «شکوهمندی علم: مفهوم علم در دوره اسلامی» می‌گذاشتم. همچنین کتاب نیازمند یک مقدمه مترجم بود که متأسفانه چنین چیزی وجود ندارد.
وی با اشاره به اینکه تعریف دوره اسلامی در هر علمی مشخص است، توضیح داد: از هر زمانی که در واقع علوم اسلامی تأثیر مجددی از علوم غربی نگرفته تا دوره دیگر دوره اسلامی شده است.
همچنین در این مراسم علیرضا پلاسید با اشاره به اینکه جذابیت اسلام شناسی این کتاب به دلیل رهیافت فیلولوژیک آن است، توضیح داد: بنده به دلیل علاقه به روانشناسی باستانی و میراث کلاسیک اسلام و اینکه رشته تحصیلی خودم هم فیلولوژی است،‌ دست به ترجمه این کتاب زدم.
وی در ادامه افزود: علت نگارش این کتاب توسط نویسنده به زمان جنگ جهانی دوم و فاجعه نازی‌ها باز می‌گردد که نویسنده این کتاب توسط یک فیلولوژ زبان‌های اروپایی در جنگ نجات پیدا می‌کند و این اشتراک علم، جان روزنتال را نجات می‌دهد و سپس او می‌تواند خود را به آمریکا برساند.
پلاسید با اشاره به اینکه به اعتقاد بنده رهیافت روزنتال در شیوه تحقیق اگر بی همتا نباشد، حداقل در اسلام شناسی کمیاب است، اظهار داشت: نخستین کار روزنتال تفکیک knowledge از science است. تقسیم دانش انسانی و الهی گام بعدی اوست.
وی علت انتخاب نام دانش برای جلد کتاب را تفاوت معنایی آن در جلد کتاب با داخل متون کتاب به شمار آورد و گفت: برخی جاها علم به معنای دانش و برخی بخش‌ها تجربه و دیگر معانی بود که در حوزه‌های مختلف دست به انتخاب زدم. ترجمه این کتاب در عین سختی، آسان و در عین آسانی سخت بود نظیر ریاضیات که اگر با آن آشنا باشی برایت راحت و اگر نباشی، سخت می‌شود.