نقد کتاب “گستره تمدن اسلامی در قرون میانی”

نقد کتاب “گستره تمدن اسلامی در قرون میانی” در اندیشگاه فرهنگی کتابخانه ملی برگزار شد.

نشست نقد کتاب «گستره تمدن اسلامی در قرون میانی» تألیف محمد مونس عوض با حضور دکتر مهدی محقق،رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و نویسنده مقدمه کتاب؛ دکتر حسین مفتخری استاد دانشگاه خوارزمی و دکتر عبدالله ناصری طاهری مترجم، روز سه‌شنبه ۷ بهمن‌ماه دراندیشگاه فرهنگی سازمان اسناد و کتابخانه ملی برگزار شد.

 دکتر محقق در ابتدای این نشست کتاب «گستره تمدن اسلامی در قرون میانی»  را اثری سودمند دانست و گفت: مطالب این کتاب نشان‌دهنده وسعت اطلاعات نویسنده است و از منابعی که در پایان کتاب آورده شده، پیداست که نویسنده به منابع دسته اول برای نگارش مراجعه کرده است.

رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی افزود: مترجم در ترجمه این کتاب نهایت دقت را مبذول داشته شده است و با وجود این که ترجمه آثار عربی کار آسانی نیست، کتاب از نثر روانی برخوردار است و مترجم به خوبی از عهده  این کار برآمده است.

وی با اشاره به این‌که یک فصل از کتاب «گستره تمدن اسلامی در قرون میانی» به ترجمه اختصاص داده شده است، بیان کرد: دو مکتب در زبان عربی درباره ترجمه وجود دارد که یکی از آنها متعلق به ابن بطریق و دیگری متعلق به حنین ابن اسحاق است.
در مکتب حنین، تک تک کلمات ترجمه نمی‌شوند بلکه مفهوم بیان می‌شود اما در مکتب ابن بطریق کلمه به کلمه متون ترجمه می‌شود.

مدیر موسسه مطالعات اسلامی دانشگاه تهران‌ـ‌دانشگاه مک گیل و نویسنده مقدمه کتاب اضافه کرد: حنین ابن اسحاق خدمت بزرگی به عالم اسلام کرد اما اشکالی در این زمینه پیدا شد که در ترجمه کتاب‌های با مفهوم مسائل مابعد‌الطبیعه و الهیات، حق مطلب ادا نمی‌شد و به همین علت فلسفه در جهان اسلام مطرود واقع شد در حالی که این مشکل در کتاب‌های طب و نجوم به‌وجود نمی‌آمد.

عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی ادامه داد: در جایی که مترجمان را افراد باسواد و مطلع از جهان اسلام تشکیل می‌دادند، مشکلی در متون ترجمه شده به‌وجود نمی‌آمد؛ به عنوان مثال کتابی به زبان سانسکریت را ابوریحان بیرونی به عربی ترجمه کرده که در آن به روش ریاضت هندوان و چگونگی جدا کردن روح لطیف از بدن اشاره می‌کند. این کتاب به خوبی ترجمه شده زیرا ابوریحان مسلمان عالمی بود و می‌دانست چه نکته‌ای را باید از کتاب حذف کند.

رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در پایان سخنان خود گفت: در این کتاب هزار و ۷۰۰ منبع ذکر شده که همگی منابع اصلی هستند. این کتاب باید در دسترس دانشجویان قرار گیرد تا بدانند در خارج از کشور چه آثاری منتشر می‌شود.

در ادامه حسین مفتخری که به عنوان منتقد در این نشست حضور داشت، گفت: ما ناچار به شناخت فرهنگ و تمدن اسلامی هستیم و فرقی نمی‌کند که موافق یا مخالف وضع موجود باشیم. برای شناخت ایران بعد از اسلام باید با تاریخ اسلام آشنا شد و این کتاب‌ها برای شناخت فرهنگ اسلامی لازم هستند.

وی افزود: نگاه نویسنده برخلاف پاره‌ای از مستشرقان و تعدادی از محققان غربی، تمدن اسلامی را از منظر اسلامی مورد پژوهش قرار می‌دهد. او اسلام را دین تمدن ساز می‌داند.

مفتخری اضافه کرد: بسیاری از مستشرقان معتقدند تمدن اسلامی دارای دوره‌ای طلایی بوده اما امروز رو به افول گذاشته و در موزه‌ها قرار دارد درحالی که نویسنده کتاب بر این تفکر است که تمدن اسلامی دارای فراز و فرود بوده اما به پایان نرسیده و اگر بخواهیم افول تمدن اسلامی را بررسی کنیم باید آن را در دو یا سه قرن اخیر بررسی کنیم. مونس در کتاب خود بر تالیف و ترکیبی بودن تمدن اسلامی تأکید دارد

استاد دانشگاه خوارزمی یادآور شد: بسیاری از مستشرقان، تمدن اسلامی را حلقه انتقال از تمدن یونانی رنسانس می‌دانند و معتقدند تمدن اسلامی از نهضت ترجمه اخذ شده است اما مونس این دیدگاه را رد می‌کند گرچه بر تألیف و ترکیبی بودن تمدن اسلامی تأکید دارد.

مفتخری ادامه داد: جوهر اصلی تمدن اسلامی را اسلام و قرآن تشکیل می‌دهد اما ما نمی‌توانیم نقش سایر ملل را بر تمدن اسلامی نفی کنیم. نویسنده منابع سازنده تمدن اسلامی را جهانی می‌داند اما تأکید می‌کند که ریشه و خواستگاه اصلی آن اسلام است.

وی به امتیازات و محاسن کتاب «گستره تمدن اسلامی در قرون میانی» اشاره کرد و گفت: نویسنده نقش عرب‌زبان‌ها را پررنگ‌تر از آنچه بودند، مطرح کرده اما نمی‌توان بر دیدگاه عرب‌گرایانه او صحه گذاشت. او در کتابش از نگاه یک مسلمان به موضوعات می‌نگرد.

مفتخری ارجاعات فراوان در کتاب را مهم دانست و گفت: این ارجاعات که در هر مورد در ذیل صفحه آمده به پژوهشگر کمک می‌کند که به منابع اصلی مراجعه کند.

این استاد دانشگاه افزود: نویسنده کتاب رویکرد افتخارآمیز به تمدن اسلام دارد و هدفش در این کار دادن بینش به خوانندگان و مسلمانان است و این نکته متفاوت با بسیاری از کتاب‌هایی است که به آنها استناد می‌کنیم.

وی ادامه داد: هدف نویسنده در کتاب، پیشگام نشان دادن مسلمانان است اما در عین حال رویکرد واکنشی در دفاع از تمدن اسلامی در مقابل مستشرقان غرب ستیز مشاهده نمی‌شود. مونس سعی در گفتن این که تمدن اسلامی مردم سالار نبوده است، دارد اما فکت‌های زیادی در این زمینه ارائه نمی‌دهد. نویسنده در کتاب نقش ایرانیان را کم‌رنگ می‌بیند

مفتخری نقدهای خود به کتاب «گستره تمدن اسلامی در قرون میانی» را برشمرد و گفت: نویسنده در کتاب نقش ایرانیان را کم‌رنگ می‌بیند و درباره نقش شیعه و ائمه شیعی کوچکترین اشاره‌ای ندارد و فقط در یک جا و دربحث جهاد، به شیعه اشاره دارد گرچه شیعه ستیز هم نیست.

این منتقد ادامه داد: نویسنده به انسان‌گرایی به عنوان یکی از ویژگی‌های بارز تمدن اسلامی اشاره می‌کند اما درباره آن توضیح نمی‌دهد. مونس عوامل انحطاط فرهنگ و تمدن اسلامی را جنگ‌های صلیبی، حمله مغول و تهاجم عقیدتی کمونیست عنوان می‌کند که این نظر درستی نیست. همچنین گستردگی مکانی، زمانی و موضوعی کتاب باعث شده به موضوعات به صورت سطحی نگریسته شود.

مفتخری یادآور شد: نویسنده از تمدن اسلامی دفاع کرده که نتیجه آن کم‌رنگ شدن معایب است. درباره نسبت فرهنگ و تمدن هنوز هیچ اتفاق نظری مبنی بر این‌که کدام زایده دیگری است، وجود ندارد، درحالی‌که مونس تمدن را عام‌تر از فرهنگ می‌پندارد .

در ادامه این نشست عبدالله ناصری طاهری که ترجمه کتاب را به عهده داشته است، گفت: در جهان عرب کتاب‌های زیادی با این موضوع نوشته شده اما جامع‌ترین و جدیدترین آنها کتاب «گستره تمدن اسلامی در قرون میانی» است. نویسنده برای این کار زحمت زیادی کشیده است و من هم با ترجمه این کتاب درصدد قراردادن کتابی در حوزه تاریخ علوم اسلامی برای دانشجویان برآمدم.

مترجم این کتاب عنوان کرد: تعصب عربی نویسنده و گرفتاری ذهنی نویسندگان عرب زبان ناشی از تفکرات مستشرقانی است که درصدد تخریب اسلام هستند و این تفکر مسلمانان را وادار به رفتن به سمت جانبداری ناآگاهانه کرده است.

ناصری با طرح این سوال که چرا تمدن اسلامی مانند تمدن غرب نتوانسته بر جهان حاکم شود، گفت: شاید علت این است که مسلمانان علم وسیعی را تولید کردند اما نتوانستند آن را به نظام فن‌آورانه و تکنیکال که زندگی بشر را سامان دهد، درآورند. امروز در ایران و جهان اسلام به دنبال بازسازی و احیای این تمدن هستند و می‌توان چنین جایگاهی را مانند آنچه که در قرون ۴ و ۵ هجری در جهان بوده، احراز کرد.

وی در پایان سخنان خود گفت: روندی که مسلمانان در بازار تولید علم در جهان دارند، حاکی از آن است که باید مبانی فکری و نگاه‌شان تصحیح شود و به ارجحیت دانش فلسفی برسایر علوم توجه و همه حوزه‌ها علمی را مطالعه کنند.
خاطرنشان می شود اندیشگاه فرهنگی سازمان اسناد و کتابخانه ملی آمادگی دارد تا نشست های رونمایی از کتاب های تازه نشر یافته و همچنین جلسات نقدو بررسی کتاب های حوزه اندیشه معرفتی، فرهنگی و سایر حوزه های علوم انسانی را برگزار کند.