پیام‌های آگاهی دهنده پیامدهای مخرب و جبران ناپذیر مصرف الکل ویژه عموم مردم

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با مشارکت سازمان امور اجماعی کشور «پیام‌های آگاهی دهنده و پیشگیری از مصرف مشروبات الکلی ویژه عموم مردم» را منتشر کرد.

براساس این خبر این پیام‌ها مبتنی بر آموزه‌های دینی و شواهد متقن علمی تهیه شده است که تکرار آن در کنار سایر عوامل تأثیر گذار، می‌تواند در ارتقا سواد سلامت و ترویج رفتار سالم اجتماعی مؤثر واقع شود.

این مجموعه پیام‌ها در جلسه بیست و سوم کمیته ملی پیشگیری و مبارزه با مشروبات الکلی تصویب و به کلیه دستگاه‌های عضو ابلاغ شده است تا ضمن انتشار در سطح جامعه، باز خورد آن به کمیته ملی منعکس گردد.

متن این پیام‌ها به شرح زیر است:

مقدمه:
الکل از شایع‌ترین مواد سوء مصرف در دنیاست و به عنوان ماده آغازین، نقش زیادی در ادامه مصرف مواد مخدر دارد. مراحل اعتیاد شامل فرآیندی است که از عدم مصرف، گرایش به مصرف، مصرف آزمایشی (اوّلین مصرف)، مصرف گاهگاهی (تکرار مصرف بدون مشکل)، سوء مصرف (ادامۀ مصرف علی‌رغم مشکل)، وابستگی، الگوهای پرخطر (مثل ترزیق در مواد مخدر)، افت شدید کارکردهای اجتماعی و خانوادگی (بی‌خانمانی) و سرانجام به مرگ ختم می‌شود. در هر مرحله جلوگیری از ورود فرد به مرحله بعد پیشگیری محسوب می‌شود.
عوامل خطر متعددی برای مصرف الکل وجود دارد: مرد جوان، وجود مواد (دسترسی)، بیماری روانی افراد، بیماری جسمی، علل اقتصادی، اعتماد به نفس پایین، عدم توانایی ابراز وجود، عدم توانایی نه گفتن در مقابل فشار هم‌سالان و دوستان، تزلزل در تصمیم‌گیری، گوشه‌گیری و انزوا طلبی، نگرش مثبت به مواد، عدم مسئولیت‌پذیری، عدم تحمل ناکامی و شکست، احساسی نگریستن به مسائل، عدم پایبندی به باورها و اعتقادات مذهبی، باورهای نادرست در مورد مصرف مواد، اختلالات روانپزشکی، افسردگی، اضطراب و اختلال شخصیتی.
پیامدهای عمده‌ای از شیوع مصرف الکل وجود دارد؛ یکی از علل عمدۀ مرگ‌ومیرجوانان در حوادث رانندگی است، در عین حال یکی از دلایل مهم بزهکاری، ارتکاب جرم، خشونت، افت تحصیلی، مسایل و مشکلات عاطفی و خودکشی است. بیماری‌های عفونی، بیماری‌های جسمی، بیماری‌های روانی، طلاق، افزایش شیوع و بروز اعتیاد و کاهش سن (پدیده تشکیل خوشه)، کاهش امنیت جامعه، افزایش ترک تحصیلی (اثر متقابل)، افزایش سرباری، افزایش هزینه‌های بهداشتی و انتظامی جامعه، کاهش نیروی مولد جامعه، افزایش آسیب‌های اجتماعی مانند خشونت خانگی، تکدی گری از پیامدهای بارز شیوع مصرف الکل در جامعه است.

روش
برای احصاء پیام‌های مرتبط به تأثیرات مصرف مشروبات الکلی ابتدا مرور متون صورت گرفته است.
در این مرور متون دو محور مد نظر بوده است:
• توصیه‌های سازمان جهانی بهداشت
• توصیه‌های مندرج در متون دینی
پیام‌های احصاء شده در چارچوب ابعاد سلامت دسته‌بندی شده و پس از پالایش اوّلیه توسط گروه خبره متشکل از روانپزشک، جامعه‌شناس، متخصص در امور رسانه و متخصص پزشکی اجتماعی پیام‌های پیش‌نویس تهیه شده است. به منظور تست این پیام‌ها، کلیه موارد در اختیار خانه مشارکت مردم یکی از استان‌های کشور قرار گرفت تا از نظر قابل فهم بودن، تأثیر پیام و جنبه‌های اخلاقی و فرهنگی بررسی شود. سپس پیام‌هایی که از امتیاز کمتر از ۶۰ (از ۱۰۰) کسب کردند حذف یا اصلاح گردید.

یافته‌ها
الف) مشروبات الکلی از نظر قرآن
مصرف مشروبات الکلی از نظر قرآن حرام است ولی این حرمت طی دو مرحله صورت گرفت:
مرحلۀ اول تحریم تدریجی: از آنجایی که شرابخواری و میگساری در زمان جاهلیت و قبل از اسلام فوق‌العاده رواج داشت و به صورت یک الگوی رفتاری نابهنجار عمومی در آمده بود، پر واضح است که اگر اسلام می‌خواست بدون رعایت «اصول روانشناختی و اجتماعی» با این بلا و معضل عمومی به مبارزه برخیزد ممکن نبود. بنابراین از روش تحریم تدریجی برای ریشه‌کن کردن میگساری، استفاده کرد؛ به این ترتیب که نخست در برخی از سوره‌های مکی، اشاراتی به زشتی این کار نمود. چنانکه در آیه ۶۷ سورۀ نحل می‌فرماید: «وَمِنْ ثَمَرَاتِ النَّخِیلِ وَالْأَعْنَابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَرًا وَرِزْقًا حَسَنًا» (از میوه‌های درخت نخل و انگور، مسکرات و روزی‌های پاکیزه فراهم می‌کنید) که در اینجا، مسکرات را درست در مقابل روزی‌های پاک (رزقاً حسناً) قرار داده است و آن را یکی نوشیدنی ناپاک و آلوده شمرده است.
در مرحله دوم، دستور سخت‌تری در زمینه منع شرابخواری نازل گشت تا افکار را برای تحریم نهایی آماده‌تر سازد. بدین شکل که گروهی از اصحاب خدمت پیامبر گرامی اسلام آمدند؛ عرض کردند: حکم شراب و قمار را که عقل را زایل، و مال را تباه می‌کند، بیان فرمایید. در این هنگام آیه ۲۱۹ سوره بقره نازل شد که می‌فرماید: « یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فیهِما إِثْمٌ کَبیرٌ وَ مَنافِعُ لِلنّاسِ وَ إِثْمُهُما أَکْبَرُ مِنْ نَفْعِهِما.» (درباره شراب و قمار از تو سؤال مى‌کنند، بگو: در آنها گناه بزرگى است و منافعى (از نظر اقتصادی) براى مردم دارند (ولى) گناه آنها از نفع آ‌نها بیشتر است).
تذکر این نکته لازم به نظر می‌رسد که منافع شراب برای آن بود که بخشی از درآمدهای اقتصادی آن افراد را همین شراب تأمین می‌کرد. در مرحله بعد به دنبال آن در آیه ۴۳ سوره نساء «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَقْرَبُوا الصَّلاهَ وَ أَنْتُمْ سُکارى حَتّى تَعْلَمُوا ما تَقُولُونَ» (به مسلمانان صریحاً دستور داده شد که در حال مستی هرگز نماز نخوانند تا بدانند با خدای خود چه می‌گویند). البته مفهوم این آیه، آن نبود که در غیر حال نماز، نوشیدن شراب مجاز بود، بلکه برنامه همان برنامۀ تحریم تدریجی و مرحله به مرحله بود.
و سرانجام با آشنایی مسلمانان به احکام اسلام و آمادگی فکری آنها برای ریشه‌کن ساختن این مفسده بزرگ اجتماعی، دستور نهایی، با صراحت کامل و بیان قاطع که حتی بهانه‌جویان هم نتوانند به آن ایراد بگیرند، نازل گردید، و آن آیه ۹۰ سوره مائده که می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا إِنَّمَا الْخَمْرُ وَ الْمَیْسِرُ وَ الْأَنْصابُ وَ الْأَزْلامُ رِجْسٌ مِنْ عَمَلِ الشَّیْطانِ فَاجْتَنِبُوهُ لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» (ای کسانی که ایمان آورده‌اید شراب و قمار و بت‌ها و ازلام (که یک نوع بخت‌آزمایی بوده) پلیدند و از عمل شیطانند از آنها دوری کنید تا رستگار شوید). در این آیه با تعبیرات گوناگون ممنوعیت این کار مورد تأکید قرار گرفته است و کمال قاطعیت این تحریم از کلمه «فاجتَنِبوُه» معلوم می‌شود چرا که اجتناب، مفهومی رساتر از نهی دارد. زیرا معنی اجتناب، فاصله گرفتن و نزدیک نشدن است که به مراتب از جملۀ «ننوشید» رساتر است.

ب) عوارض مشروبات الکلی از منظر تحقیقات جهانی
پیام‌های عمومی
• اینکه مصرف مشروبات الکلی اثرات حفاظتی در سلامت دارد هیچ پایه علمی و تحقیقاتی ندارد.
• مطابق توصیه‌های سازمان جهانی بهداشت میزان مجاز مصرف روزانه مشروبات الکلی صفر است.
• مطابق توصیه‌های سازمان جهانی بهداشت افرادی که در حال حاضر مشروبات الکلی مصرف می‌کنند می‌بایست مقدار آن را کم کرده تا ترک کنند.

پیام‌های آماری
• سالانه صدها نفر از هموطنانمان در سنین مولد فقط به دلیل مصرف مشروبات الکلی تقلبی، جان خود را از دست دادند.
• سالانه ده‌ها هزار راننده به خاطر مصرف مشروبات الکلی در حین رانندگی جریمه شده‌اند، که چه بسا ممکن بود مسبب تصادف و مرگ خود و دیگران باشند.
• حوادث رانندگی در مصرف کنندگان مشروبات الکلی بیشتر است.

اثر بر سلامت جسمی
• مصرف مشروبات الکلی با تأثیر بر مغز موجب تغییرات رفتاری و خلقی مخرب می‌شود.
• مصرف مشروبات الکلی با تأثیر بر مغز مانع از تمرکز و تفکر شفاف می‌شود.
• مصرف مشروبات الکلی با تأثیر بر عضله قلب موجب افزایش فشار خون، بی‌نظمی ضربان قلب و سکته می‌شود.
• مصرف مشروبات الکلی با تأثیر بر کبد موجبات کبد چرب، هپاتیت الکلی، فیبروز و مرگ کبد (سیروز) می‌شود.
• مصرف مشروبات الکلی با تأثیر بر پانکراس موجب التهاب و ضعف شدید آن می‌شود.
• مصرف مشروبات الکلی عامل خطر بزرگی برای سرطان‌های ناحیه سر و گردن و مری است.
• مصرف مشروبات الکلی از علل اوّلیه سرطان کبد محسوب می‌شود.
• مصرف مشروبات الکلی خطر سرطان پستان را در زنان بالا می‌برد.
• مصرف مشروبات الکلی با افزایش خطر سرطان‌های روده بزرگ همراه است.
• مصرف مشروبات الکلی باعث کاهش ایمنی بدن شده و آن را مستعد عفونت‌های مختلف می‌کند.
• مصرف مشروبات الکلی یکی از عوامل خطر ناباروری است.
• مصرف مشروبات الکلی کنترل بیماری دیابت را دچال مشکل کرده و عوارض آن را تشدید می‌کند.
• مصرف مشروبات الکلی آثار مخرب و جبران ناپذیری بر سلامت جنین و کودک دارد.

اثر بر سلامت روانی
• وابستگی به مصرف مشروبات الکلی یکی از انواع اختلالات روانی است که ترک آن نیازمند مشاوره و درمان زیر نظر پزشک است.
• شواهد علمی نشان داده است که مصرف الکل به تدریج باعث فراموشی و اختلال شخصیت می‌شود.
• مصرف مشروبات الکی به تدریج با اثر بر سروتونین مغز باعث افسردگی می‌شود.
• مصرف مشروبات الکلی با اثر بر مغز باعث از دست دادن حافظه می‌شود.
• مصرف مشروبات الکلی با اثر بر مغز عامل خطری بر طیفی از اختلالات روانی از افسردگی تا خودکشی هست.
• مصرف مشروبات الکلی بر خلاف تصور عمومی اختلال اضطرابی را افزایش می‌دهد.
• مصرف مشروبات الکلی سلامت جنسی فرد را به خطر می‌اندازد.

اثر بر سلامت اجتماعی
• آیا می‌دانید با مصرف الکل به تدریج از محیط کار طرد می‌شوید؟
• آمارها نشان می‌دهد، جرم و جنایت در گروه مصرف‌کنندگان الکل و مواد مخدر بیشتر است.
• پرونده‌های دادگاه‌های خانواده نشان می‌دهد که وابستگی به مصرف الکل یکی از عوامل تضعیف بنیان خانواده و طلاق است.
• مصرف مشروبات الکلی بر کیفیت فرزندپروری تأثیر می‌گذارد.
• مصرف مشروبات الکلی خشونت خانگی را افزایش می‌دهد.
اثر بر سلامت معنوی (تأثیر حفاظتی در پیشگیری از مصرف الکل)
• معنویت بر دوری از مصرف مشروبات الکلی تأثیر دارد به عبارت دیگر افراد معنوی از مصرف مشروبات الکلی دوری می‌کنند.
• شواهد نشان داده که کسانی که باورهای دینی قوی دارند از رفتارهای توصیه شده دینی از جمله مصرف مشروبات الکلی دوری می‌کنند.

نتیجه‌گیری
در این بررسی حداقل ۳۵ پیام مبتنی بر شواهد متقن استخراج شده و از منظر قابل فهم بودن، تأثیر پیام‌ها و جنبه‌های اخلاقی و فرهنگی در گروه خبرگان و جمعی از شهروندان در گروهای سنی، جنسی، تحصیلی و شغلی مختلف آزمایش و نهایی شده است. ترویج این پیام‌ها با ارتقای سواد سلامت گروه‌های جمعیتی می‌تواند در کاهش مصرف مشروبات الکلی مؤثر باشد.
ویژگی‌ این پیام‌ها عدم وابستگی به خرده فرهنگ‌ها است به عبارت دیگر نسبت به این پیام‌ها مقاومت فرهنگی اندکی وجود دارد همچنان که در آزمایش پیام‌ها نیز این موضوع نشان داده شد.
رویکرد بازاریابی اجتماعی با تقسیم جامعه به گروه‌های جمعیتی مختلف، تعیین مجاری انتقال پیام‌ و گزاره‌های مناسب پیام، می‌تواند سطح تأثیر این پیام‌ها را افزایش دهد. گروه‌های جمعیتی که در حال حاضر برای مداخله در ایران اولویت دارند به شرح زیر است:
• گروه نوجوانان دختر و پسر (در حال تحصیل، ترک تحصیل کرده)؛
• گروه دانشجویان دانشگاه‌های علوم پزشکی و وزارت علوم تحقیقات و فناوری؛
• گروه مزدوجین در ۵ سال اوّل ازدواج؛
• زنان و مردان مجرد؛
• والدینی که تمایل به فرزند آوری دارند؛
• والدینی که در دوره‌های فرزند پروری شرکت می‌کنند؛
• مراجعه‌کنندگان به مراکز بهداشتی درمانی که در خوداظهاری مصرف تفریحی را ذکر می‌کنند؛
• رانندگان و شاغلانی که شرایط کاری سختی دارند به‌ طوری ‌که مصرف مشروبات الکلی عوارض معلولیت و مرگ ناشی از کاهش تمرکز را به دنبال دارد.
• سربازها و کارگران کل کشور.