کشتی شعر حافظ به دریای شعر فارسی افتاد

کتاب «دریای شعر فارسی، کشتی شعر حافظ» نوشته محمدرضا تاج الدینی که ۲۳ سال پیش انتشارات انتشارات پاژنگ آن را چاپ کرده بود، توسط نشر ققنوس منتشر شد.

کتاب «دریای شعر فارسی، کشتی شعر حافظ» در واقع چاپ دوم کتاب «آینه حافظ و حافظ آینه» است که در سال ۶۷ در میان ۵۷ کتاب برگزیده کنگره بین‌المللی بزرگداشت حافظ که از طرف کمیسیون ملی یونسکو در ایران برگزار شد، قرار داشت. این کتاب از میان کتاب‌هایی که از سراسر جهان به این کمیسیون ارسال شده بود، تایید شده و در سال ۶۸ از طرف انتشارات پاژنگ (حافظ‌ شناسی) چاپ شد و به تازگی با تشویق و مشاوره بهاالدین خرمشاهی توسط نشر ققنوس به چاپ رسیده است.

منوچهر آتشی در سال ۶۵ یادداشتی نوشته است که به عنوان مقدمه این کتاب چاپ شده است. آتشی در یادداشتش اشاره می‌کند که این واقعیت مهم و مکشوف را نباید فراموش کرد که روزگار حافظ، روزگار رکود فرهنگی و سیاسی است. از این مقوله که – خود جای بحث جداگانه‌ای دارد – بگذریم، اصولا در گذشته منابع و مواد خام و پخته کار شاعری بسیار اندک بوده و از قرآن و چند دیوان شعر و سه چهار کتاب مرجع تجاوز نمی کرده است. بنابراین حافظ جستارگرا اگر به آن منابع محدود نگاه نمی‌کرد شگفت بود و اگر از گوهر آن منابع بهره نمی‌گرفت، شگفت بود.

محمدرضا تاج الدینی هم در خرداد ۶۵ یادداشتی بر ابتدای کتابش نوشته که در چاپ کتاب، بعد از نوشتار منوچهر آتشی درج شده است. این محقق در بخشی از پایان این یادداشت که «آینه خیال حافظ» نام دارد، می‌آورد: در واقع باید گفت شعر حافظ خلاصه و عصاره عصیان شعر فارسی و درد و رنج انسان عاصی است چرا که خود رنج‌های روحی فراوانی دیده و «درد عشقی کشیده و زهر هجری چشیده که مپرس» و از نادانان و ابلهان که نردبان ترقی حکومت‌های جابر و خودکامه‌اند، زحمات و رنج‌های زیادی کشیده است.

رودکی و حافظ، فردوسی و حافظ، فخرالدین اسعد گرگانی و حافظ، ناصرخسرو و حافظ، مسعود سعد سلمان و حافظ، خیام و حافظ، سنایی و حافظ، خاقانی و حافظ، انوری ابیوردی و حافظ، نظامی و حافظ، شیخ عطار و حافظ، امیرخسرو دهلوی و حافظ، سیف فرغانی و حافظ، ابن یمین و حافظ، خواجوی کرمانی و حافظ و …. عناوینی بخش ابتدایی کتاب هستند که تاج الدینی علاوه بر آن‌ها میان اشعار حافظ و دیگر شاعران فارسی مقایسه تطبیقی انجام داده است.

بخش بعدی کتاب «حافظ و معاصران او» نام دارد که در آن حافظ با شاعرانی چون عبید زاکانی، عماد فقیه، سلمان ساوجی، ناصر بخارایی، کمال خجندی و نعمت‌الله ولی مقایسه شده است.

در ابتدای بخش «حافظ و معاصران او» می‌خوانیم:

چون حافظ معاصر با عبید زاکانی (متوفی ۷۷۰ ه.ق) و عماد فقیه (متوفی ۷۷۳ ه.ق) و سلمان ساوجی (۷۷۸ ه.ق) و ناصر بخارایی (متوفی ۷۷۹ ه.ق) و کمال خجندی ( متوفی ۸۰۳ ه.ق) و نعمت‌الله ولی (متوفی ۸۲۸ ه.ق) بوده است، به درستی معلوم نیست که کدام یک از شعر دیگری اقتفاء و اقتباس نموده هرچند در مواردی محدود می‌توان مشخص کرد که کدام یک از شعر دیگری اقتفاء و استقبال کرده یا آن را تضمین نموده است. بنابراین با توجه به این معنا، پاره‌ای از اشعار ایشان را که به نحوی به یکدیگر نزدیک‌ترند و دارای مضامین و معانی و مفاهیم مشترکی هستند، بدون ذکر تقدم یا تاخر شعری یکی بر دیگری آورده می شود.

عبید زاکانی (و. ۷۷۰ ه.ق) و حافظ

عبید:

نقش روی توام از پیش نظر می‌نرود

خاطر کوی توام جای دگر می‌نرود

حافظ:

هرگزم نقش تو از لوح دل و جان نرود

هرگز از یاد من آن سرو خرامان نرود

این کتاب با ۲۴۷ صفحه، شمارگان هزار نسخه و قیمت ۷ هزار و ۵۰۰ تومان منتشر شده است.