گزارشی کوتاه از سفر علمی

هفتمین اجلاسیّه گردهمائی جهانی «گفتگوی تمدّن‌ها» از تاریخ ۱۶ تا ۲۰ مهرماه ۱۳۸۸ (۸ تا ۱۲ اکتبر ۲۰۰۹) در جزیره رودس از بلاد یونان تشکیل گردید. در این گردهمائی حدود پانصد تن از کشورهای مختلف از جمله: امریکا، انگلیس، فرانسه، روسیه، بلغارستان، سوریه، مصر، بحرین، فلسطین اشغالی، حکومت خودگردان فلسطین، تونس، ترکمنستان، قزاقستان، لبنان، کره جنوبی، پرتقال، پاکستان، ارمنستان، بلژیک، لهستان، ژاپن، برزیل، اوکراین، اطریش، ایتالیا، کانادا، هند، سویس، چین و اسپانیا شرکت کرده بودند. جلسه افتتاحیه در دژ کاستلو از بناهای کهن قرن یازدهم میلادی تشکیل گردید که در آن رئیس اجلاسیه آقای ولادیمیر یاکونین رئیس اجلاسیه گزارشی از فعالیّت‌های یکساله گذشته ارائه دادند و در روز بعد جلسه عمومی در تالار بزرگ هتل محل اقامت اعضا تشکیل گردید که در آن چند تن از هیأت رئیسه اجلاسیه از جمله آیت الله شیخ محمد علی تسخیری رئیس مجمع تقریب بین‌المذاهب از ایران به سخنرانی پرداختند و تکیه ایشان بر این بود که ارزشهای اخلاقی باید وجه مشترک میان ادیان و تمدن‌های مختلف قرار گیرد.سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی از این جانب و آقای دکتر محمد جعفر یاحقی از دانشگاه مشهد و دکتر محمد جعفر علمی از جامعه المصطفی قم خواسته بود که در این گردهمائی شرکت کنیم. هر چند این درخواست دیر صورت گرفت و ما نتوانستیم مقاله خود را آماده سازیم تا در مجموعه مقالات چاپ و منتشر شود ولی هر یک از ما در یکی از بخش‌های دهگانه گردهمائی شرکت و سخنرانی خود را ایراد کردیم.

سخنرانی من در روز دوم در جلسه ویژه فرهنگ صورت گرفت و موضوع آن «ایران و گفتگوی تمدّن‌ها در طیّ تاریخ» بود که ارتجالا به زبان انگلیسی ایراد گردید.
فشرده مطالبی که در طی پانزده دقیقه ایراد شد این بود که پیش از اسلام ایرانیان علاقه‌مند بودند که با فرهنگها و تمدّن‌های مختلف آشنا گردند. پذیرفتن فیلسوفان یونانی به عنوان پناهنده هنگامی که ژوستی نین امپراطور روم مدرسه‌های آتن را بسته بود و گفتگوی داناکان (= دانایان، فیلسوفان) ایرانی با آنان و تبادل اندیشه‌های علمی و فلسفی دلیلی بارز بر این مطلب می‌تواند باشد. فرستادن برزویه طبیب به هندوستان و آوردن کتاب پنچاتنترا (= کلیله و دمنه) و ترجمه آن از زبان سانسکریت به پهلوی و سپس به عربی و فارسی نظما و نثرا خود شاهدی دیگر بر علاقه ایرانیان به ارتباط علمی و فرهنگی با ملل مختلف بوده است.
پس از اسلام که استماع قول نیکو و گزینش أحسن و بهترین آنها در قران تصریح شده و مسافرت و کوچ کردن برای طلب علم از هر جا و هر کس مورد تایید پیغمبر اسلام (ص) قرار گرفته مسلمانان را بر آن داشت که به علم و فرهنگ و تمدن اقوام دیگر دسترسی پیدا کنند. پس از ترجمه کتابهای یونانی و سریانی و پهلوی و سانسکریت به زبان عربی ایرانیان یگانه قومی بودند که در صدد نشر و نقد آن آثار بر آمدند و رازی و ابن سینا و ابوریحان از نخستین گروهی بودند که آن آثار را مورد بررسی و تحقیق قرار دادند و نه تنها اندیشه‌های گوناگون را مورد نقد و تفسیر و تبیین قرار دادند بلکه موجب گسترش علوم مختلف شدند. تسامح و تساهلی که در میان ایرانیان وجود داشت موجب گردید که پس از پذیرفتن اسلام در همه علوم اسلامی حرف اول را بزنند: سیبویه در نحو عربی، فیروزآبادی در لغت عربی، زمخشری در تفسیر قران، ابن سینا در فلسفه و رازی در طب و بیرونی در نجوم و صدها تن مانند آنان بهترین اثر را از خود به یادگار گذاشتند. دانشمندانی همچون عبدالکریم شهرستانی به معرفی مذاهب و مکاتب دینی و فلسفی اقوام مختلف پرداختند و راه تبادل و تعامل علمی و دینی و فلسفی را گشودند و طریق بحث و مناظره در اندیشه‌های دینی و فلسفی را هموار کردند. عارفان ایرانی نظریه عشق را که از آن تعبیر به «صلح کل» می‌کردند بر مردم عرضه داشتند و کسانی همچون عطار و سنائی و مولوی در صدد رفع اختلافات لفظی برآمدند و اهداف عالیه را که مشترک میان ادیان و مذاهب مختلف است مورد تاکید قرار دادند. این تساهل و تسامح ایرانی تا بدانجا رسید که دانشمندی در قرن سیزدهم میلادی از شهر تبریز بنام ابوعبدالله تبریزی شرحی بر کتاب دلاله الحائرین ابن میمون متکلّم و فیلسوف یهودی می‌نویسد و کتاب پاتنجل را که در عرفان بودائی است مورد تفسیر و بررسی قرار می‌دهد.
در پایان می‌توان نتیجه گرفت که روش گفتگو و بحث و توجیه و تاویل افکار و عقائد مختلف در این دوره بیش از پیش باید مدّ نظر قرار داده شود تا اقوام و ملل مختلف با حفظ آداب و سنن خود در ابعاد گوناگون زندگی، با هم همکاری و معاضدت داشته باشند تا مدینه فاضله و صلح کلّ در سطح جهانی تحقق یابد.

             مهدی محقق

رئیس هیات مدیره انجمن آثار و مفاخر فرهنگی

عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی