گزارش نشست تخصصی بررسی آراء و اندیشه‌های ابوریحان بیرونی

نشست تخصصی بررسی آراء و اندیشه‌های ابوریحان بیرونی، حکیم، منجم و ریاضیدان برجسته ایرانی، چهارشنبه ۱۳ شهریورماه ۱۳۹۸ در انجمن آثار و مفاخر فرهنگی برگزار شد. در این نشست دکتر حسن بلخاری، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی؛ دکتر مهدی محقق، رئیس هیأت مدیره انجمن؛ دکتر محمد باقری، عضو هیأت‌علمی پژوهشکده تاریخ علم دانشگاه تهران و دکتر غلامحسین رحیمی، استاد دانشگاه تربیت مدرس سخنرانی کردند.

ابوریحان بیرونی و نقد اسماعیله
حسن بلخاری در ابتدای این مراسم گفت: روز ۱۳ شهریور به روایتی زادروز ابوریحان بیرونی است، من به‌عنوان یک ایرانی افتخار می‌کنم که در میان ملتی زندگی می‌کنم که یکی از بزرگ‌ترین مغزها و عقل‌های علمی جهان در میان آنها زیسته است. البته خود ابوریحان بیرونی هم در جایی اشاره کرده است که من شاخه‌ای از درخت والا تبار ایرانی‌ام.
او در ادامه سخنان خود گفت: درباره زمان فوت ابوریحان بیرونی اختلافاتی وجود دارد، این درحالی است که سال ۴۴۰ هجری زمان درگذشت اوست. البته ما در تولد او که سال ۳۶۲ قمری بوده تردیدی نداریم که در آثار خود او هم به این نکته اشاره شده است.
استاد دانشگاه تهران در بخش دیگری از سخنان خود گفت: ابوریحان بیرونی کتابی با عنوان «آثار الباقیه» دارد که آن را در سال ۳۹۰ قمری نوشته و به سلطان قابوس هم تقدیم کرده است؛ این سال مصادف با سال ۱۰۰۰ میلادی است.
او ادامه داد: البته او این کتاب را از جمله آثاری می‌داند که نیاز به تعلیقه و اضافاتی دارد، از همین رو این کتاب تا زمان درگذشت او مورد بازبینی قرار گرفته است.
بلخاری در ادامه گفت: بیرونی در این کتاب به نقد اسماعیلیه می‌پردازد و می‌گوید: چندین سال است که فرقه‌ای جدید همانند زمان جاهلیت در اسلام پیدا شده که احادیث را تأویل می‌کنند و افرادی که به ظواهر شرع توجه دارند را به یهود و نصری شبیه  می‌دانند، او سپس آنها را به سرقت علمی متهم کرده و بیان می‌کند که مثلا اسماعیله در بحث آغاز ماه، رویت را معتبر نمی‌دانستند و معتقد بودن که باید ماه ۳۰ روزه باشد، او در نقد آنان می‌گوید که شما نباید «نص» را در مقابل علم قرار دهید؛ چون این نص ممکن است ایراداتی داشته باشد، حتی اگر منقول از بزرگان باشد، لذا بنای ما باید بر مشاهده باشد.
او ادامه داد: از سال ۴۰۸ قمری تا ۴۲۱ قمری، ابوریحان در حبس سلطان محمود غزنوی است، اما یک نفر به او گفت که نباید بیرونی را از بین ببری؛ با این حال محدودیت‌هایی که برای او ایجاد شده بود در فعالیت‌های علمی او تاثیری نداشت.
بلخاری در بخش دیگری از سخنان خود گفت: حدیث ناصحیح نه‌تنها ریشه مومن را می‌زند که علم را نیز از بین می‌برد و علم و دین را در مقابل هم قرار می‌دهد. در این باره ابوریحان معقد است که باید احادیث تنقیح شوند تا آثار سوء برای دیگران نداشته باشند. او تاکید می‌کند که حدیث باید با عقل و قرآن تطبیق داشته باشد و گرنه مردود است.
رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی در پایان سخنان خود گفت: با همه آنچه گفت شد باید به این نکته اشاره کنم که در حقیقت ابوریحان بیرونی در صدد دفاع از روح دین اسلام بود.

بیرونی و زکریای رازی
در ادامه این نشست مهدی محقق، به ایراد سخن پرداخت و گفت: ابوریحان بیرونی یکی از چهره‌های درخشان علمی ماست و آثار فراوانی از خود به جای گذاشته است؛ به‌ویژه کتاب «التفهیم» که آنرا به درخواست «ریحانه» دختر حسین خوارزمی نوشته است یا کتاب دیگری به نام «تحدید نهایات الاماکن لتصحیح مسافات المساکن‌» که آنرا به درخواست «زرین گیس» دختر قابوس بن وشمگیر نوشته است و همه این‌ها نشان‌دهنده اهمیت علمی خانم‌ها در آن زمان است.
او افزود: ابوریحان کتابی در باب زکریای رازی با عنوان «الفهرست» دارد که من آن را ترجمه کرده‌ام. با اینکه ابوریحان به لحاظ اعتقادی مخالف رازی بود ولی او را دانشمند بزرگی می‌دانست و فهرست آثار او را نیز تألیف کرده و آثار این دانشمند را طبقه‌بندی کرده است.

طبیعیاتِ ابوریحان بیرونی
سومین سخنران این نشست تخصصی، غلامحسین رحیمی بود. او در ابتدای سخنان خود گفت: مدتی است توفیق دارم روی متن و محتوای آثار ابوریحان بیرونی و ابن‌سینا کار کنم. گفته شده ابوریحان بیرونی استاد ابوالبشر است. باید بدانیم چرا این لقب را به او داده‌اند.
او ادامه داد: من طبیعیات بیرونی را در قالب یک مجموعه سه بخشی بررسی کردم و به پرسش‌های او و پاسخ‌های ابن سینا در این حوزه پرداخته‌ام. متونی که در دست داریم متون عربی هستند که توسط استاد مهدی محقق و دکتر سید حسین نصر تصحیح شده و به چاپ رسیده‌اند. متن فارسی هم داریم که مرحوم دهخدا آن را در قالب کتاب شرح حال نابغه شهیر ایران ابوریحان‌بیرونی، چاپ کرد. متن انگلیسی هم توسط یک ناشر خارجی فراهم شده است. پس ما هر سه متن عربی و فارسی و انگلیسی را داریم که در آنها تعداد پرسش و پاسخ‌ها ۱۸ مورد است.
استاد دانشگاه تربیت مدرس ادامه داد: قبل از ورود به پرسش و پاسخ‌ها، باید توجه کنیم که علوم طبیعی در عالم اسلام در دو مسیر متفاوت نظری و تجربی رشد کردند و لذا باید این تفکیک را مد نظر داشته باشیم. در حوزه نظری دو بخش فلسفه مبنا و دانش مبنا هم باید مورد توجه باشد تا داوری ما درباره طبیعیات صحیح باشد. در حوزه تجربی هم به آزمایش‌های افرادی چون زکریای رازی، ابن هیثم و دیگران توجه نماییم.
او تاکیدکرد: بنابراین ۱۸ پرسش و پاسخی که اشاره شد قطعی است؛ البته همه این پرسش و پاسخ‌ها در حوزه علوم طبیعیِ نظری و تجربی است و در شاخه نظری هم، علم مبناست، با این ملاحظه که بعضاً ابن‌سینا در پاسخ‌های خود به مباحث فلسفه مبنایِ طبیعی تاکید می‌کند.

ترجمه «التفهیم» به زبان ژاپنی
در پایان این برنامه محمد باقری، سخنرانی کرد. او گفت: درباره هزاره ابوریحان بیرونی پارسال به من گفتند که باید سخنرانی کنم؛ در این راستا به آثار دکتر مهدی محقق رجوع کردم و متوجه شدم که ما در آستانه هزارمین سال درگذشت بیرونی هستیم.
او افزود: درباره اینکه برخی شک کردند آیا امسال هزاره ابوریحان بیرونی است یا نه، باید بگویم که درکنار همه مورخین و استادان، یکی از دانشمندان برجسته ازبک نیز اثبات کرده که وفات بیرونی در سال ۴۴۰ق بوده، از این رو ما الان دقیقا در ایام هزاره تولد ابوریحان بیرونی هستیم.
او تاکید کرد: باید به این نکته توجه داشت که کتاب «التفهیم» بیرونی آنقدر مهم است که حتی به ژاپنی هم ترجمه شده است. ابوریحان در مقدمه کتاب‌هایش از اوضاع نامساعد جامعه برای اهل علم شکایت می‌کند که این مختص همه دوره‌هاست؛ او اشاره می‌کند که دانشمندان راستین از سوی دانشمندان درجه دوم آزار می‌بینند.
این استاد و پژوهشگر در پایان سخنان خود گفت: ابوریحان بیرونی دانش را منشأ برتری انسان بر سایر موجودات می‌داند و اینکه معتقد است، شادی راستین فقط با فعالیت علمی برای بشر حاصل می‌شود.