گزارش نشست تخصصی «جایگاه حضرت علی (ع) در ادبیات منظوم و منثور ایران و بزرگداشت روز فردوسی»

نشست تخصصی «جایگاه حضرت علی (ع) در ادبیات منظوم و منثور ایران و بزرگداشت روز فردوسی» چهارشنبه ۲۶ اردیبهشت ماه در تالار شهید مطهری انجمن برگزار شد.

به گزارش روابط عمومی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی دراین مراسم که با حضور جمعی از استادان، شاعران ، نویسندگان و علاقه مندان به حوزه ادبیات برگزار شد، حسن بلخاری، رئیس انجمن آثار ومفاخر فرهنگی، سید علی موسوی گرمارودی، شاعر و چهره ماندگار، مهدی محقق، رئیس هیات مدیره انجمن و احمد تمیم داری، استادادبیات دانشگاه علامه طباطبایی به ایراد سخن پرداختند.

 درابتدای این مراسم حسن بلخاری با گرامیداشت تقارن ماه مبارک رمضان و ایام شهادت حضرت علی (ع) با روز بزرگداشت فردوسی به تشریح خاورنامه یا خاوران‌نامه نوشته ابن‌حسام خوسفی پرداخت و گفت: خاوران‌نامه (یا خاورنامه) که در برخی نسخ آن را تازیان‌نامه نیز نامیده‌اند، منظومه‌ای حماسی و دینی در بیان شجاعت‌ها و رشادت‌های امیرالمومنین علی (ع) و یاورانش چون مالک اشتر و ابوالمحجن در سرزمین خاوران و در جنگ با شاه خاور «قباد» و شاهان بت‌پرست دیگر «طهماس» شاه و «صلصال» شاه و سپاه دیوان و اژدها است که توسط مولانا محمدبن حسام‌الدین حسن بن شمس‌الدین محمد خوسفی مشهور به ابن‌حسام خوسفی ( ۸۷۵-۷۸۳ هجری) به تقلید از شاهنامه فردوسی در بحر متقارب و با تعداد ۲۲۵۰۰ بیت شعر سروده شده است. به تعبیر خود خوسفی، مبنای خاوران‌نامه یک کتاب تازی بوده است:

چو بر سال هشتصد بیفزود سی             شد این نامۀ تازیان پارسی

که اشاره به ترجمه فارسی آن متن توسط خود ابن‌حسام است و این البته نظر مشهور است که بر بنیاد این بیت از خاوران‌نامه، مبنای سرایش این اثر، متنی عربی بوده است اما شاید خوسفی با اصطلاح «نامۀ تازیان» به دنبال بیان یک روایت عربی بوده نه الزاما متنی عربی. به عبارتی خوسفی تأمل بر این معنا داشته که یک روایت عربی که در رأس آن شجاعت‌های حضرت امیرالمومنین علی (ع) قرار دارد به زبان فارسی به علاقه‌مندان هدیه شود و نه این که الزاما متنی منثور به زبان عربی بوده و او آن را به فارسی برگردانده است.
اوادامه داد: تکرار می‌کنم نامه تازیان الزاما به معنای در دست بودن کتابی عربی با مضمون شجاعت‌های افسانه‌گون امیرالمومنین (آن چنان که در خاوران‌نامه آمده) نیست چنان‌که تاریخ نیز از این متن نشانی نمی‌دهد بلکه به معنای یک روایت از اعراب و در رأس آنها حضرت امیرالمومنین علی (ع) است.
خاوران‌نامه این‌گونه آغاز می‌شود:

نخستین به این نامه دلگشای              سخن نقش بستم بنام خدای
خداوند هوش و خداوند جان                       خداوند بخشنده مهربان
یگانه خداوند بالا و پست           گوا بوده بر هستی اش هر چه هست
سپهر و زمین و زمان آفرین               دل و دانش و عقل و جان آفرین
خردبخش اندیشه تیز کام                        گشاینده ذهن چابک خرام

بالغ بر ۱۵۰ بیت در حمد و ثنای حضرت حق است و آنگاه در ستایش مقام نبوت:

شه انبیا سیدالمرسلین                              شفیعُ شفیقُ رسولُ امین

که بالغ بر ۴۰ بیت است و سپس سرایش معراج‌نامه‌ای زیبا که این نیز این‌گونه آغاز می‌شود:

خجسته شبی خوشتر از روز عید          سعادت مساعد به بخت سعید

خوسفی سپس با عرض حالی به پیشگاه حضرت رسول اکرم (ص) و با عنوان «آغاز کتاب خاورنامه» (در کتابت چنین آمده در حالی که خود خوسفی خاوران‌نامه نامیده) داستان خود را چنین آغاز می‌کند که:

خردمند دانای تازی نژاد                      ز تازی زبانان چنین کرد یاد
که آن مسجد آرای اقصی خرام             رسول قریشی علیه السلام
به فال همایون یکی بامداد            بمسجد درون بود بنشسته شاد
همیدون به پیرامنش یاوران              نشسته چو بر گرد ماه اختران

رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی افزود: حضرت رسول اکرم (ص) جمع را به یاد گذشتگان و رفتن به زیارت قبور آنان می‌خواند. اما برخی می‌مانند و در میانشان بحثی سر می‌گشاید در باب رشادت‌ها و شجاعت‌های نامداران عرب. هم‌چون عمرو بن معدی و نیز مالک اشتر و بدین‌ترتیب داستان خاوران نامه آغاز می‌شود. داستان نخست آن، رفتن سعد وقاص و ابوالمحجن به خاور زمین و جنگ با نوادر است. اسارت ابوالمحجن و سعد توسط قطّار سبب روانه کردن امیرالمومنین علی (ع) توسط پیامبر اکرم (ص) به جنگ است و این آغاز رشادت‌های امیرالمومنین علی (ع) در جنگ‌هایی به سبک و سیاق شاهنامه است. داستان‌های نبرد حضرت در سرزمین‌های خاوران، قهرمان، ساحل زمین و قام و نیز چهارده خوان یا چهارده رویارویی و نبرد حضرت امیرالمومنین به این شرح: کشتن دیوی مار، کشتن اژدهای هفت‌سر، هلاک کردن دیو و اژدها و نجات دادن سعد از چاه دیوان، گذشتن بر دشت گرم و سوزان و کشتن مهتر پیل گوشان، کشتن رعد جادوگر در شکل اژدها و نجات دادن ابوالمحجن، بیرون آمدن حضرت علی(ع) و دُلدُل از چاه مکر جمشید شاه، جنگ با دیوان در چاه و گشودن عمیاق دیو از بند و آوردن صندوق زر، ویران کردن حصار آهن‌ربای (جایگاه دیو عفریت) با تیر معجزنمای و کشتن جادوی بابلی در صندوق، کشتن دُلدُل شیری را، کشتن پری در کوه بلور، کشتن اژدهای بزرگ با هفتاد ضربه ذوالفقار و آزاد کردن میر زنهار خوار، کشتن اژدها و آوردن صندوق یادگار حضرت سلیمان(ع) برای پیامبر(ص)، هلاک کردن زن جادو و رهانیدن مالک و روان از بند زن جادو، – گشادن طلسمات دال و آگاهی یافتن بر شهر زرّین. که همه به صورت کامل الگو برداری خوسفی از شاهنامه را نشان می‌دهد.
خوسفی و ارادت به حکیم ابوالقاسم فردوسی
به گفته این استاد دانشگاه تهران اینکه برخی سعی نموده‌اند خاوران‌نامه را مقابل شاهنامه قرار دهند سخنی است بسیار ناروا. همین‌که خوسفی خاوران‌نامه را بر وزن شاهنامه سرود البته خود دلیل متقنی است بر ناروایی آن نسبت. اما مهم‌تر تاکید وسیع او بر عظمت و جایگاه بی‌نظیر فردوسی و شاهنامه در متن خاوران‌نامه است. نخست در همان ابتدای خاوران‌نامه و پس از منقبت حضرت رسول اکرم (ص) و در بیان فلسفه سرایش این اثر که نامش را بلند گرداند (بدین نامه نامم برآید بلند) به سراغ حکیم ابوالقاسم فردوسی رفته و همان حکایتی را باز می‌گوید که حمدالله مستوفی مورخ و شاعر بزرگ ایرانی (متوفی ۷۵۰ هجری) در ظفرنامه‌اش که به سبک و سیاق فردوسی سروده، در آغاز کتاب خویش با ارجاعی بس لطیف به فردوسی، طی اشعاری زیبا عاقبت بخیری حکیم ابوالقاسم را برای خود آرزو کرده بود (در سخنرانی سال گذشته روز فردوسی در این باب به تفصیل مطالبی عرضه کردم که در سایت انجمن آثار و مفاخر فرهنگی مضبوط است).

نهج‌البلاغه و شعرای فارسی زبان
درادامه این مراسم مهدی محقق، تقارن ماه مبارک رمضان، ایام شهادت حضرت علی (ع) و روز فردوسی را میمون و مبارک خواند وگفت:سخنان حضرت علی (ع) در نهج‌البلاغه بهترین سند برای اخلاق، آداب و رسوم یک مسلمان است و این سخنان به‌صورت‌های مختلف در ادبیات فارسی نسل به نسل بکار گرفته شده است.
اوبه نقل از یک نویسنده بزرگ عرب اظهار کرد: «من آرزویی ندارم جز اینکه یکی از خطبه‌های حضرت علی(ع) به نام من در تاریخ باقی بماند. »
رئیس هیات‌مدیره انجمن آثار و مفاخر فرهنگی با اشاره به اینکه جاهلان همیشه فریب دنیا را می‌‌خورند ولی حضرت علی(ع) هرگز فریب دنیا را نخورد، تصریح کرد: موارد متعددی پیدا می‌شود که حضرت علی(ع) فرمودند: دنیا، دنیای عبور است و از این دنیا باید عبور کرد و به دنیایی وارد شد که آن گذرا نیست.
به گفته محقق، نهج‌البلاغه گنجینه‌ای است که تمام شعرای فارسی‌زبان از آن استفاده کردند و آن دریای پرمایه‌ای است که به تدریج وارد زبان و ادبیات فارسی شده است.

تاثیر محیط دینی براشعار فردوسی
درپایان این مراسم احمد تمیم‌‌داری با اشاره به اینکه کمتر شاعری را می‌توان پیدا کرد که درباره خصایص حضرت علی(ع) شعر نگفته باشد به تشریح چند روایت درباره عدالت و صلابت آن حضرت پرداخت.
او همچنین درباره فردوسی گفت: این شاعر بزرگ ایرانی در محیطی زندگی می‌کرد که انواع و اقسام مذاهب حضور داشت و این محیط سرشار از فرهنگ و دانشمند بود.
به گفته این استاددانشگاه علامه طباطبایی چون محیط زندگی فردوسی اسلامی بود ادبیات دینی در آثار او بسیار اثر گذاشته بود.
او در بخشی از سخنان خود با استناد به گستردگی و پویایی‌ زبان فارسی در اقصی نقاط دنیا ، همچنین تاریخ شکوفای این زبان و ضمن تاکید بر نقش بی‌بدیل فردوسی در زنده‌ نگه‌داشتن زبان فارسی گفت: اگر خدای ناخواسته فردوسی هم نبود من معتقدم باز هم زبان فارسی زنده می‌ماند، که البته تا امروز هم مانده است.

گفتنی است در آغاز این نشست علی موسوی گرمارودی شاعر وچهره ماندگار ادبیات اشعاری در وصف حضرت علی (ع) و فردوسی قرائت کرد.