محمد بن احمد ابوریحان بیرونی

برگی از زندگی

دانشمند پرآوازه ایرانی که در میان دانشمندان دوره اسلامی بیشتر با کنیه خود و به ندرت با نسبت خوارزمی شناخته می‌شود؛ اما پژوهشگران اروپایی معمولاً او را بیرونی می‌نامند. وی در «بیرون» خوارزم متولد شد و شهرتش از همین جا است. سال‌های اول زندگی را در خوارزم به تحصیل معارف و علوم گذرانید و نزد ابومنصورعراق، به فراگرفتن علوم ریاضی پرداخت. مدتی در خدمت مأمونیان خوارزم بود. بعد به جرجان رفت و به خدمت شمس‌المعالی قابوس بن وشمگیر رسید و کتاب آثارالباقیه عن القرون الخالیه خود را در آنجا به نام قابوس به سال 390 ق تألیف کرد. بعد به طبرستان نزد ابوالعباس مرزبان بن شروین رفت و یکی از شاهکارهای ریاضی خود را به نام او نوشت.
 ابوریحان پس از 10 سال دوباره به خوارزم بازگشت و به دربار ابوالعباس مأمون وارد شد. چون ابن العباس داماد سلطان محمود غزنوی به خوارزم لشکر کشید و آن ناحیه را فتح کرد (408ق)، ابوریحان را با خود به غزنین برد. بدین‌ترتیب ابوریحان در زمان حکومت سلطان محمود غزنوی به دربار وی راه پیدا کرد و در لشکرکشی‌های سلطان محمود به هندوستان و مسافرت‌های ممتد او به آن دیار، همراه وی بود. او در ضمن همین سفرها با بسیاری از دانشمندان و حکیمان هند معاشر شد، زبان سانسکریت آموخت و با علوم و عقاید هندوان نیز آشنایی یافت. وی همچنین به تدریس فلسفه یونان پرداخت. با جلوس سلطان مسعود غزنوی بر تخت سلطنت، همچنان مورد احترام وی بود و بارورترین سال‌های زندگی خود را در دربار این سلطان گذراند و کتاب قانون مسعودی را به نام همو نوشت. بیرونی با زبان‌های سریانی، سانسکریت، فارسی، عبری و عربی آشنا بود. اگرچه بیرونی در اکثر رشته‌های علوم زمان خود به پژوهش پرداخت، اما اصولاً به ریاضیات دلبستگی داشت و بیشتر وقت خود را صرف تحقیقات ریاضی کرد. او بیش از 113 کتاب در علوم مختلف پزشکی، هیئت، تاریخ و جغرافیا نوشت که از آن جمله می‌توان به: تحقیق ماللهند، قانون مسعودی، التفهیم لاوائل صناعت التنجیم، و الجماهر فی معرفة الجواهر، استخراج الأوتار، جمع الطرق السائره فی معرفة اوتار الدائره، مقالید علم ‌الهیئة، الاستیعاب لوجوه الممکنة فی صنعتة لاسطرلاب، الاضلال او افراد المقال و فهرستی از تألیفات محمد زکریای رازی اشاره کرد.
 از جمله افرادی که به بررسی زندگی و آثار ابوریحان بیرونی پرداخته‌اند می‌توان به جلال‌الدین همائی، منوچهر صدوقی سها، اکبر داناسرشت و ابوالقاسم قربانی اشاره کرد.
13شهریورماه، در تقویم ملی ایران، «روز بزرگداشت ابوریحان بیرونی» نام‌گذاری شده است.