محمدابراهیم آیتی

زندگی‌نامه

فرزند شیخ محمد قائنی، از وعاظ و خطبای بزرگ خراسان که در روستای گازار از توابع شهرستان بیرجند در خانواده‏ای روحانی متولد شد. او از هفت‏سالگی قرآن مجید و كتاب‏های فارسی مذهبی و اخلاقی از قبیل عین‏الحیات، جلاءالعیون و حلیه‏المتقین اثر مجلسی را نزد آخوند ملا عبدالله گازاری فراگرفت. بعد نزد همو و و محمدابراهیم بویكی شرح قطرالندی، الفیه ابن‏مالك سیوطی و شرح جامی را خواند. در 1302 پدر خود را از دست داد. سیزده‌ساله بود كه با اجازه مادرش برای ادامه تحصیل به بیرجند رفت و مدت پنج سال در مدرسه معصومیه كتاب‏های حاشیه ملاعبدالله یزدی و شرح شمسیه در منطق، شرح نظام، مغنی‏اللبیب در صرف و نحو و قسمتی از مطوّل در معانی و بیان و بدیع و معالم‌الاصول و قسمتی از قوانین‏الاصول میرزای قمی در اصول، تبصره علامه حلّی و شرح لمعه شهید ثانی در فقه و مختصری حساب و هیئت و مقداری از شرح سبعة معلّقه را خواند. همچنین در این مدت از محضر حاج شیخ محمدباقر آیتی بیرجندی، آیت‏الله حاج شیخ محمدحسین آیتی، مرحوم شیخ غلامرضا فاضل، آقای حاج شیخ محمدعلی ربّانی و مرحوم حاج ملامحمد دهكی بهره برد.
در 1312 برای ادامه تحصیل به مشهد مقدس رفت و در مدرسه باقریه ساکن شد و نزد استادانی چون حاج شیخ هاشم قزوینی، آقا شیخ مجتبی قزوینی، آیت‏الله میرزا حسین فقیه سبزواری، ادیب نیشابوری و حاج شیخ حسن پایین‏خیابانی تلمذ کرد. در همان حال با درس خارج فقه و معارف آقا میرزا مهدی اصفهانی آشنا شد و حدود دو سال نزد وی کسب فیض کرد. در همین اوقات به درس شرح منظومه آقا میرزا مهدی فرزند آقابزرگ حكیم نیز رفت. آشنایی او با متون عالی فلسفه قدیم از قبیل شرح اشارات، شفای بوعلی و اسفار ملاصدرا در خارج از محیط طلبگی بود. 
در 1320 به بیرجند رفت و به موعظه و تدریس پرداخت. در همین سال با خانم عفت‏الشریعه فرزند آیت‏الله شیخ محمدحسین آیتی ازدواج کرد. در 1325 صاحب پسری به نام اسماعیل شد که موفق به اخذ درجه دکتری مهندسی سازه از دانشگاه آستون بیرمنگام گردید و بعد از بازگشت به وطن، در دانشگاه فردوسی مشهد به تدریس پرداخت و سرانجام با درجه استادی بازنشسته شد. آثار متعددی از او چون طرح و محاسبه پل‏های فلزی و بتن آرمه و هزینه تصادفات باقی است. در 1328 فرزند دیگرش محمدسعید متولد شد. او نیز تحصیلات خود را در رشته اقتصاد در انگلستان ادامه داد و پس از بازگشت به وطن، در بانک مرکزی مشغول به کار شد. ایشان در زمینه بانکداری و آموزش زبان انگلیسی علاوه بر ده‏ها مقاله، دارای کتاب‌هایی چون انگلیسی سریع و آسان، آفرینش و تکلیف (در معارف اسلامی) است.
آیتی تا 1329 در بیرجند ماند و موعظه و تدریس را همچون گذشته دنبال کرد. سپس راهی تهران شد و در 1331در دبیرستان فرخی تدریس کرد. بعد به دلیل تبحری که در تاریخ اسلام و فلسفه داشت، از سال 1334 و به دعوت استاد بدیع‌الزمان فروزانفر به دانشكده علوم معقول و منقول دانشگاه تهران رفت و مشغول تدریس شد. همچنین صاحب فرزند دیگری به نام مسعود شد که در 1336ق درگذشت. آیتی در کنار تدریس، در زمره یکی از نخستین روحانیون، در همان دانشگاه در رشته فلسفه اسلامی به تحصیل پرداخت و در 1340 موفق به اخذ درجه دكتری شد. او رساله دکتری خود را زیر نظر دکتر شهابی با عنوان «مقولات عشر» گذراند. در همین سال فرزند دیگرش به نام صدیقه متولد شد که تحصیلات خود را در رشته زبان انگلیسی به پایان رسانید.
از ویژگی‏های شخصیت دکتر آیتی این بود که هرگز خود را در علوم متداول حوزه‏ها و مجامع علمی محدود نساخت، بلکه با توجه به تسلطی که بر زبان‏های انگلیسی و عربی داشت در تاریخ دوره اسلامی، تاریخ پیامبر(ص) و اهل‌بیت(ع) به تحقیق و پژوهش پرداخت و بدین‏ترتیب در زمره یكی از متخصصان برجسته این رشته درآمد و آثار ارزنده‏ای را تألیف و ترجمه کرد که چندین بار برای ترجمه کتاب‌های تاریخ یعقوبی، فتوح‌البلدان و افکار جاوید محمد و تألیف کتاب تاریخ پیامبر اسلام برگزیده جایزه کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شد.
دکتر آیتی از خطیبان و مبلغان مشهور و تأثیرگذار اوایل دهه چهل ایران بود که پخش سخنرانی‏های ایشان از رادیو نقش مهمی در احیا و تقویت روحیه دینی و مذهبی مردم ایران داشت. از سوی دیگر، از آنجا که بر حفظ موازین علمی و مستند سخن گفتن توجه و تأکید داشت و با گزافه‏گویی در مسائل دینی و تاریخی مخالف بود، با همکاری سیدمحمدباقر سبزواری با هدف ارتقا و غنی‏سازی سطح علمی و محتوایی تبلیغ دینی کتاب سرمایه سخن را در هشتاد مقاله نگاشت. همچنین بعد از جنگ جهانی دوم که فعالیت علمای بیدار در کشورهای مختلف اسلامی در برابر موج دین‏ستیزی آغاز گردید، وارد این عرصه شد. از این‏رو همراه آیت‏الله شهید مرتضی مطهری، آیت‏الله شهید بهشتی و آیت‏الله طالقانی نقش مهمی در تجدید حیات هویت اسلامی جوانان در تهران داشت. یكی دیگر از اقدامات تحسین‏برانگیز او، تلاش در راه انتشار كتاب‏های مذهبی بود كه منشأ ایجاد «شركت انتشار» شد. 
دكتر آیتی سرانجام در اثر سانحه تصادف در تهران جان باخت. پیكر ایشان پس از تشییع در تهران، به قم انتقال یافت و به دستور آیت‌الله مرعشی نجفی در قبرستان ابوحسین به خاک سپرده شد
انجمن آثارومفاخر فرهنگی به پاس سالها فعالیت علمی و فرهنگی وی، طی برگزاری مراسم بزرگداشتی در 31 شهریورماه 1400 ایشان را به عنوان یکی از مفاخر ایران‌زمین معرفی کرد.
 

دکتر آیتی از نگاه بزرگان

ـ آیت‏‌الله شهید مرتضی مطهری(ره): «در تاریخ صدساله اول اسلام، مرحوم آیتی نظیر ندارد. در تمام کسانی که من تاکنون دیده‏ام و می‏شناسم، کسی که تاریخ صدساله اول اسلام را مثل مرحوم آیتی بداند، وجود ندارد... من این افتخار را دارم که قدرش را می‏دانستم... برای من کتابخانه زنده و بدون زحمتی بود، فقط کافی بود یک موضوع را مطرح کنم و صدای آقای آیتی را بشنوم و جوابم را بدهد. راستی گوهر گران‌بهایی از دست ما رفت!».

ـ حجت‏الاسلام والمسلمین محمدتقی فلسفی: «مرگ مرحوم آیتی خیلی سنگین و گران و در جامعه روحانیت ضایعه بود. آیتی علاوه بر تمام مزایای علمی، ایمانی، تقوایی، استعداد طبیعی فکری و نقلی و هوش و حافظه، مرد عالم به زمان بود و بر اساس منطقی صحیح و دقیق بر اساس تعالیم اسلام و آیات و روایات صحبت می‏کرد».

ـ استاد احمد آرام: «مرحوم آیتی از مردانی بود كه به گزاف سخن نمی‏گفت. اهل تحقیق و تتبع بود و آنچه را كه نمی‏دانست یا در دانسته خود شك داشت برای آنكه فقط چیزی گفته یا نوشته باشد بر زبان یا قلم نمی‏آورد. در مجلسی كه دست‏كم هفته‏ای یكبار با هم بودیم كمتر از دیگران سخن می‏گفت ولی هرگاه كسانی را می‏دید كه به مكابره می‏خواهند حقی را پایمال كنند و باطلی را بر كرسی بنشانند، آنگاه دیگر خاموشی را روا نمی‏داشت و آنچه را كه گفتنی بود بی‏كم و زیاد می‏گفت».

ـ دکتر محمود شهابی: «دکتر آیتی استادی مجرب در علم منطق است. کتاب مقولاتی در منطق ایشان بسیار ارزشمند است».
ـ استاد ایرج افشار:«دوست دانشمند ما دکتر محمدابراهیم آیتی نمونه‌ای کامل از مردان راه خدا و برگزیده‌ای از مردم پرهیزکار روزگار ما بود». 
 

کتاب‌ها

1.    آندلس: تاریخ حکومت مسلمانان در اروپا/ نگارش محمد‌ابراهیم آیتی؛ تهران: شرکت سهامی انتشار، 1341. (چاپ آخر انتشارات مولی‏‫، ۱۳۹۹‬).‬
2.    آئ‍ی‍ن‍ه‌ اس‍لام‌/ ت‍ال‍ی‍ف‌ طه‌ ح‍س‍ی‍ن‌؛ ت‍رج‍م‍ه‌ م‍ح‍م‍داب‍راه‍ی‍م‌ آی‍ت‍ی‌؛ ت‍ه‍ران‌: انتشار‏‫‏‏،۱۳۴۶.‬‬
3.    از ک‍ج‍ا ت‍ا ک‍ج‍ا: س‍ی‍م‍ای‌ ع‍ل‍ی‌ ع‍ل‍ی‍ه‌ال‍س‍لام‌ از ک‍ع‍ب‍ه‌ ت‍ا ک‍وف‍ه‌/ / گ‍ف‍ت‍ار محمداب‍راه‍ی‍م‌ آی‍ت‍ی‌؛ ت‍ن‍ظی‍م‌ و گ‍ردآورنده ن‍ش‍ر ف‍ج‍ر ق‍رآن‌، ق‍م‌ : ف‍ج‍ر ق‍رآن‌ ک‍ری‍م‌ ، ۱۳۸۵.
4.    «اصول تبلیغ» ، محمد¬ابراهیم آیتی، فصلنامه پیام حوزه ، سال 1378، ش 23.
5.    اف‍ک‍ار ج‍اوی‍د م‍ح‍م‍د (ص‌)/ ب‍ه‌ ق‍ل‍م‌ م‍ول‍وی‌ م‍ح‍م‍دع‍ل‍ی‌ لاه‍وری‌؛ ت‍رج‍م‍ه‌ م‍ح‍م‍داب‍راه‍ی‍م‌ آی‍ت‍ی‌ ب‍ی‍رج‍ن‍دی‌، ت‍ه‍ران‌: کتابفروشی محمدی‏‫، [۱۳۳۵].‬‬
6.    البلدان/ تالیف احمدبن‌ابی یعقوب؛ ترجمه محمد¬ابراهیم آیتی؛ تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب‏‫، ۱۳۴۷.‬‬
7.    بحثی درباره مرجعیت و روحانیت/ محمدابراهیم آیتی با همکاری دیگران، تهران، شرکت انتشار، ۱۳۴۱ .
8.    بررسی تاریخ از مدینه تا کربلا/ محمدابراهیم آیتی؛ به کوشش مهدی انصاری، قم: نشر مرتضی‏‫، ۱۳۸۹.‬
9.    بررسی تاریخ نهضت حسینی‏‫/ مجموعه آثار عاشورایی محمد‌ابراهیم آیتی‏‫؛ تحقیق، تصحیح و تعلیق سیدعبدالله حسینی؛ [برای] موسسه دار‌المعارف شیعی، مرکز علمی تحقیقاتی دار‌العرفان، واحد تحقیقات دارالمعارف شیعی، [دبیرخانه کنگره حماسه حسینی (ع)] ؛ قم: دار‌العرفان‏‫، ۱۳۹۱.‬‬‬‬‬‬
10.    بررسي تاريخ عاشورا/ سخنراني¬هاي محمد ابراهيم آيتي؛ با مقدمه علي اكبر غفاري؛ تهران: صدوق، ۱۳۴۴.
11‍    ت‍اری‍خ‌ پ‍ی‍ام‍ب‍ر اس‍لام‌/ ت‍ال‍ی‍ف‌ محمد‌اب‍راه‍ی‍م‌ آی‍ت‍ی‌؛ ت‍ج‍دی‍دن‍ظر و اض‍اف‍ات‌ و ک‍وش‍ش‌ اب‍وال‍ق‍اس‍م‌ گ‍رج‍ی‌؛ تهران: دان‍ش‍گ‍اه‌ ت‍ه‍ران‌، م‍وس‍س‍ه‌ ان‍ت‍ش‍ارات‌ و چ‍اپ‌‏‫، ۱۳۶۹. ‏‫(چاپ دیگر انتشارات مولی‏‫ ‏‫، ۱۴۰۰.‬)‬‬‬‬
12.    تاریخ سیاسی پیامبر اعظم صلی الله علیه و آله و سلم/ محمد‌ابراهیم آیتی ؛ به کوشش و ویرایش مهدی انصاری‌قمی؛ [برای] موسسه علمی‌پژوهشی آیت‌الله شهید اخوان‌ انصاری‌قمی (ره)؛ قم: امام عصر (عج)‏‫، ۱۳۸۶.‬‬
13.    تاریخ یعقوبی/ تالیف احمد‌بن ابی‌یعقوب «ابن‌واضح یعقوبی»؛ ترجمه محمد‌ابراهیم آیتی؛ تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مرکز انتشارات علمی و فرهنگی‏‫‏‏، ۱۳66‬.‬
14‍    ت‍ف‍س‍ی‍ر ش‍ری‍ف‌ لاه‍ی‍ج‍ی‌/ ت‍ص‍ن‍ی‍ف‌ ب‍ه‍اءال‍دی‍ن‌ م‍ح‍م‍دب‍ن‌ش‍ی‍خ‍ع‍ل‍ی‌ ال‍ش‍ری‍ف‌ ال‍لاه‍ی‍ج‍ی‌؛ ب‍ا م‍ق‍دم‍ه‌ و ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ ج‍لال‌ال‍دی‍ن‌ ح‍س‍ی‍ن‍ی‌ارم‍وی‌ و م‍ح‍م‍داب‍راه‍ی‍م‌ آی‍ت‍ی؛ تهران: ع‍ل‍م‍ی‌‏‫، ۱۳۶۳. (ج‍ل‍د س‍وم‌ و چ‍ه‍ارم‌ ب‍ه ت‍ص‍ح‍ی‍ح‌ و م‍ق‍دم‍ه‌ م‍ح‍م‍داب‍راه‍ی‍م‌ آی‍ت‍ی است).‬
15.    ج‍ه‍ان‌ در ق‍رن‌ ب‍ی‍س‍ت‍م‌/ ل‍وی‍س‌ ل‌. اس‍ن‍ای‍در؛ ت‍رج‍م‍ه‌ م‍ح‍م‍داب‍راه‍ی‍م‌ آی‍ت‍ی‌، ت‍ه‍ران‌: فجر: موسسه انتشارات فرانکلین‏‫‏‏، [۱۳۴۲].‬‬
16.    «در عالم مطبوعات آیینه اسلام» ، نویسنده  طه حسین، ترجمه محمدابراهیم آیتی ، مجله یغما، آذر 1339، ش 149. 
17.    در موضوع راه و رسم تبليغ / محمد¬ابراهيم آيتي؛ طهران: كتابخانه صدوق، 1339.
18.    روایت عاشورا و مناسبت‌های محرم و صفر/ محمدابراهیم آیتی‌ بیرجندی؛ به‌ کوشش و تحقیق مهدی انصاری‌قمی، قم: کتابستان معرفت‏‫، ۱۳۹۶. (کتاب حاضر شامل ۴۲ سخنرانی از سخنرانی‌هایی است که در سالهای ۱۳۴۲-۱۳۴۳ در رادیو ایراد شده است).‬
19.    سخن رمضان / محمدابراهیم آیتی؛ به کوشش: مهدی انصاری قمی؛ [به سفارش] موسسه علمی پژوهشی شهید آیت‌الله انصاری‌قمی (ره)، قم: نوید ظهور‏‫، ۱۳۹۳.‬
20.    سرمایه سخن/ نگارش محمدباقر سبزواری، محمد‌ابراهیم آیتی؛ به کوشش فاطمه بیات.؛ تهران‬‏‫: دارالفکر‬‏‫، ۱۳۸۵.‬‬‬‬
21.    س‍ی‍م‍ای‌ ع‍ل‍ی‌ ع‍ل‍ی‍ه‌ال‍س‍لام‌ از م‍س‍ج‍د ال‍ح‍رام‌ ت‍ا م‍س‍ج‍د ک‍وف‍ه‌/ م‍ح‍م‍داب‍راه‍ی‍م‌ آی‍ت‍ی‌، ت‍ه‍ران‌: ج‍ه‍ان‌آرا، 1977م.
22ر    ش‍ه‍داء الاس‍لام‌ ف‍ی‌ ع‍ص‍ر ال‍رس‍ال‍ه‌/ اب‍راه‍ی‍م‌ آی‍ت‍ی‌؛ م‍ح‍ق‍ق‌ ح‍ب‍ی‍ب‌ طاه‍ر ال‍ش‍م‍ری‌، م‍ش‍ه‍د: ب‍ن‍ی‍اد پ‍ژوه‍ش‍ه‍ای‌ اس‍لام‍ی‌، ۱۳۷۹.
23.    ش‍ه‍ی‍دان‌ اس‍لام‌ در ع‍ص‍ر پ‍ی‍ام‍ب‍ر ص‍ل‍ی‌ال‍ل‍ه‌¬ع‍ل‍ی‍ه¬ و¬آل‍ه‌/  م‍ح‍م‍داب‍راه‍ی‍م‌ آی‍ت‍ی‌؛ ت‍رج‍م‍ه‌ م‍ح‍م‍دک‍اظم‌ آی‍ت‍ی‌، م‍ش‍ه‍د: ب‍ن‍ی‍اد پ‍ژوه‍ش‍ه‍ای‌ اس‍لام‍ی‌، ۱۳۸۱.
24.    ف‍ه‍رس‍ت‌ اب‍واب‌ و ف‍ص‍ول‌ ک‍ت‍اب‌ اس‍ف‍ار/ ب‍ق‍ل‍م‌ م‍ح‍م‍داب‍راه‍ی‍م‌ آی‍ت‍ی‌، تهران: دانشکده علوم معقول و منقول ، 1340. (مندرج در یادنامه ملاصدرا)
25.    گفتار عاشورا/ از آقایان محمد¬ابراهیم آیتی...[ و دیگران] ؛ تهران: شرکت سهامی انتشار‏‫، ۱۳۴۱.‬‬
26.    مقولات و آراء مربوط به آن / نگارش محمد‌ابراهیم آیتی؛ تهران: دانشگاه تهران، موسسه انتشارات و چاپ‏‫، ۱۳۷۱.‬‬‬